بهار و خزان جنبش‌های دانشجویی

چه اینکه دانشجویانی که روز 16 آذر به یاد آنها به روز دانشجو تبدیل شده نیز در سال 32 در مسیر همین مطالبه‌گری به شهادت رسیدند. لذا جنبش دانشجویی در هر مقطعی به فراخور زمان فعالیت‌های خاص خود را داشته و در مطالبه‌گری در امور مختلف مورد مطالبه جامعه نقشی پیشرو و اوانگارد را ایفا نموده است. هر زمان که فضای سیاسی باز  و پرنشاط و رسانه‌ها نسبتا آزادتر بوده‌اند جنبش دانشجویی و دانشگاه نیز بالنده‌تر و پرپارتر بروز و ظهور کرده و هر زمان که فضای سیاسی بسته‌تر بوده از میزان نشاط سیاسی و فعالیت دانشجو و جنبش دانشجویی  نیز کاسته شده است. لذا نمی‌شود از فعالیت و تحرک دانشجو گفت و دانشگاه را محلی برای تضارب آراء، افکار و عقاید دانست؛ اما با دانشگاه و دانشجو برخورد مدیریت شده و امنیتی صورت داد. مصداق برخی رفتارهایی که در برخی دوره‌ها در قبال دانشجویان انجام شد. آنچه مسلم است دانشگاه و دانشجو قشر فرهیخته، مغز متفکر و عقل فعال و بالنده جامعه است که با هر پدیده‌ای به دیده پرسشگری و مطالبه‌گری برخورد می‌کند و صد البته که جدای از ساحت علم که بن‌مایه کار دانشگاهی است؛ دانشگاه و دانشجو با مسائل سیاسی روز و مبتلا به جامعه نیز بیگانه نبوده و نیست و همواره نظرات خود را بدون پرده‌پوشی و در مسیر منافع ملی بیان کرده است. اما مساله مهم بحث نوع مواجهه دولت‌ها با دانشگاه و دانشجو است و این پرسش مهم که نوع مواجهه دولت‌ها با دانشگاه و دانشجو به دید فرصت بوده است یا تهدید؟ اگر ظاهر قضیه را ببینیم همه دولت‌ها از دانشگاه و دانشجو استقبال کرده‌اند و حتی در گامی ‌به جلو دانشگاه را جایی برای کمک به دولت در حوزه‌های مختلف قلمداد کرده‌اند. اما واقعیت امر بر آن  است که دانشگاه و جنبش دانشجویی برای دولت‌ها تا حدی تهدید بوده از اینکه مورد پرسش قرار نگیرند و در مقام پاسخگویی برنیایند. در حقیقت 16 آذر که به روز دانشجو نام گرفته است و به عبارتی تجلی جنبش دانشجویی است نشان می‌دهد که مواجهه دولت‌های مختلف با دانشگاه چگونه بوده و به بیان دیگر نحوه مواجهه دولت‌ها با دانشگاه و دانشجو نوعی دماسنج یا میزان الحراره‌ای برای نگرش به این قشر از جامعه بوده است. قدر مسلم دانشجوی امروز با دانشجوی دیروز تفاوت کرده همانطور که شرایط  و زمانه نیز تغییر پیدا کرده اما آنچه مشخص است وجه مطالبه‌گری و پرسشگری وجه غالبی است که از دیرباز تا کنون در جنبش دانشجویی و تشکل‌های دانشجویی باقی مانده و از بین نخواهد رفت.

* دولت‌ها و 16 آذر

دولت‌های پس از انقلاب مواجهات مختلفی با دانشگاه و جنبش دانشجویی داشتند. چه اینکه در برخی دولت‌ها به واسطه آزادی‌ها و فضای پویای سیاسی  16 آذر به مثابه جشن سیاسی دانشگاه و دانشجو قلمداد می‌شد و فضای پرنشاط دانشگاه‌ها را شاهد بودیم و در طرف مقابل نیز در برخی دولت‌ها مراسم روز دانشجو با چارچوب‌بندی‌های خاص مدیریت شده و صرفا با سخنرانی یک مقام مسئول در دانشگاه و چند پرسش به پایان رسیده است. لذا به قرائت بسیاری از چهره‌های آکادمیک، دانشگاهس و تشکیلاتی بهار جنبش دانشجویی و روز دانشجو در 8 ساله دولت اصلاحات بود که حتی تشکل‌های مخالف دولت نیز از فضای باز برای ابراز نظرات خود برخوردار بودند چرا که رئیس‌جمهور خاتمی‌ دانشگاه را پشتوانه خود می‌دید و ارتباط قوی و محکمی‌ با با دانشگاه داشت و در دولت خود نیز از اساتید مجرب و فرهیخته دانشگاهی بهره می‌برد. هر چند شمه‌هایی از این دوران در دولت حسن روحانی نیز دیده شد، اما باز هم خاطرات آن دوران زنده نشد. از طرفی در دولت‌های احمدی‌نژاد و رئیسی تلاش شد تا دانشگاه‌‌ها مدیریت شود و رویکردهای حاکمیتی و دولتی بر آنها اعمال شود. چه اینکه در دولت رئیسی و در پی اتفاقات سال 1401 شاهد بازنشستگی زودهنگام یا اخراج بسیاری از اساتید مجرب یا دانشجویان بودیم. البته که نوع نگاه شخص رئیس‌جمهور فقید به دانشگاه مثبت بود. با این حال اکنون که دولت مسعود پزشکیان روی کار است به نظر می‌رسد که شرایط تغییر کرده و دولت بازهم مواجهه سازنده با دانشگاهیان خواهد داشت. این مهم را می‌توان در نوع برخورد دولت از ابتدا با مساله اساتید و دانشجویان دید که به دستور رئیس‌جمهور اساتید و دانشجویان بازنشسته شده و اخراجی به دانشگاه بازگشتند و این نشان می‌دهد که با وجود محدودیت‌ها پزشکیان می‌تواند دوره طلایی اصلاحات که بهار دانشگاه و دانشجو بود را تا حد ممکن احیا کند و این قشر را بیش از پیش در پشت خود قرار دهد.

* آزادی بیان در دانشگاه

یک فعال سیاسی اصلاح‌طلب در ارتباط با نوع مواجهه دولت‌ها با دانشگاه و جنبش دانشجویی اظهار داشت:‌ بعد از حرکت‌های الا کلنگی در ارتباط با دولت‌ها با دانشگاه یک روال منطقی و توام با آرامش در چند سالی که در پیش داریم اتفاق خواهد افتاد. دانشگاه فضایی است که التهابات و هیجانات جامعه را زودتر نشان می‌دهد و دماسنج جامعه است و طبیعتا تلاطم‌های پنهانی که در بطن جامعه که وجود دارد در  سطح دانشگاه مقداری آشکارتر می‌شود. احمد شیرزاد به «آرمان ملی» گفت: از این حیث شاید بگویم که دانشگاه بعضی وقت‌ها فدا می‌شود یعنی در واقع به‌دلیل فقدان رویکردهایی که جامعه بتواند خودش را نشان دهد و نظرات خود رو بیان کند و بتواند برهم کنش‌هایی که در درون جامعه وجود دارد را با ابزارهای مختلف نشان دهد گاها محدود به دانشگاه می‌شود و طبیعتا دودش بیشتر در  چشم دانشگاه می‌رود. از جمله مثلا اتفاقاتی که سال ۱۴۰۱ شاهد بودیم و تنش‌هایی در دانشگاه اتفاق افتاد که چندان به نفع دانشگاه تمام نشد. وی افزود:‌ آنچه که مسلم هست دانشگاه هم بایستی جایی باشد که آزادی بیان به معنای محتوایی در آن  وجود داشته باشد یعنی در بیان نظرات کلیدی و ایده‌های محتوایی چه استادان دانشگاه چه دانشجویان واقعا بتوانند آزادانه یافته‌های و درک خود را بروز دهند. این استاد دانشگاه بیان کرد: جامعه وظیفه دارد که نوعی هدایتگری مناسب انجام دهد که جوانان نحوه اعتراض صحیح و منطقی رو بهتر یاد بگیرند و اینطور نباشد که دانشگاه فقط بخواهد حاصل انفجار فشارهای اجتماعی را به دوش بکشد. شیرزاد عنوان کرد: دانشگاه ضمن حفظ آزادی بیان، اما نبایستی صرفا محل بروز تنش‌ها و برملاشدن تضادها و خلاصه انفجارهای اجتماعی باشد. این آرامش دانشگاه را به هم می‌زند و خیلی وقت‌ها حتی مخل آزادی بیان است. نماینده مجلس ششم اظهار کرد: تشکل‌های دانشجویی وظیفه دارند که خوب مدیریت کنند و صرفا دانشجو به‌عنوان عنصر عقده‌گشا مطرح نشود، دانشجوها باید بتوانند حرف‌های منطقی خود را با صراحت و شجاعت بزنند. اینکه بگوییم حرف‌های رادیکال و تند باید از زبان دانشجوها زده شود و بعد هزینه‌‌اش به گردن خود آنها بیفتد جفایی به دانشگاه است. وی تصریح کرد:‌ ما واقعا در دوره هشت ساله اصلاحات شاهد دانشگاه سرزنده و در عین حال آرام  بودیم. خیلی هم جالب است که ما تنش‌های وحشتناک اجتماعی غیر از چند حادثه خاص نداشتیم. فضای دانشگاه‌ها خیلی بالنده و شکوفا بود و تشکل‌های مختلف رشد کردند. حتی تشکل‌هایی که مخالف دولت بودند در آن زمان رونقی داشتند. می‌توان امیدوار بود که در این دولت شاهد شکوفایی نسبی در فعالیت‌های دانشجویی باشیم.