حکمرانی دست‌ به ‌گریبان بحران‌های محیط ‌زیستی

تاکید بر تولید انبوه و استفاده از منابع طبیعی یکی از اصلی‌ترین چالش‌های کشورهای توسعه یافته محسوب می‌شود ولی در کشورهای در حال توسعه‌ای مانند ایران که دولت‌ها یکی پس از دیگری در تخریب محیط‌زیست تاثیر دارند، چالش‌هایی مانند انبوه‌زباله، تخریب‌جنگل‌ها، ورود فاضلاب انسانی در رودخانه‌ها و دریاها و البته آلودگی هوا به چالش حکمرانی کنونی تبدیل شده است. اینکه در آینده چه وضعتی زیست‌محیطی در انتظار حکمرانی ایران خواهد بود با یکی از محققان حوزه توسعه گفت‌وگویی انجام داده‌ایم. دبیری‌مهر در این مورد معتقد است که ابتدا حکمرانی باید با قاطعیت قوانین محیط‌زیستی را در دستور کار قرار دهد و در این صورت شاید همین حالا هم برای جبران بسیاری از چالش‌ها دیر شده باشد. در ادامه این مصاحبه را می‌خوانید.

نیاز به ‌سخت‌گیری

امیر دبیری‌مهر، مدیرعامل موسسه پژوهشی اندیشه و قلم و پژوهشگر علوم سیاسی در پاسخ به اینکه مخاطرات محیط‌‌زیستی چه خطراتی را برای حکمرانی به‌همراه دارد، به‌ خبرنگار «آرمان ملی» می‌گوید: «اوایل دهه هفتاد که دانشجو بودم در منابع، کتاب‌ها و اسناد سازمان ملل که بررسی می‌کردیم، مخاطرات و تهدیدهای محیط‌زیستی را یکی از مسایل کلیدی حکمرانی عنوان می‌کردند. در آن زمان درک جدی این بحران نه‌تنها در حکمرانی بلکه در فضای آکادمیک نسبت به اهمیتش وجود نداشت. چون هنوز کاستی‌ها و بحران‌های محیط زیستی گریبان ایران را نگرفته بود. توجه داشته باشید که توسعه اگر پایدار نباشد بحران‌زا خواهد بود و توسعه پایدار در گروِ حفظ محیط‌زیست است. توسعه پایدار زمانی وارد ادبیات توسعه‌یافتگی شد که خطرات محیط زیستی را به‌طور جدی مطرح کردند. هرچه به جلو آمدیم گفتند تهدیدهای امنیتی که در جهان آینده حکمرانی‌ها را تهدید می‌کند، مسایل زیست‌محیطی خواهد بود.  حالا که در اوایل سال 2025 با شما صحبت می‌کنم بحران‌های بین‌المللی محیط‌زیستی بسیار پیچیده‌تر و شدیدتر از پیش‌بینی‌های آن روزها بود. در آن سال‌ها بسیار خوشبینانه به چالش‌های محیط‌زیستی نگاه می‌کردند. توجه داشته باشید که در مسایل محیط‌زیستی 90 درصد مسوولیت‌ها بر عهده حاکمیت‌ها است و شهروندان تنها 10 درصد مسئولیت دارند. » او در همین مورد و با اشاره به 4 بحران اصلی در این حوزه ادامه می‌‌دهد: «کشور ما در حوزه محیط‌زیست با 4 بحران جدیدی دست به گریبان است و در صورتی‌که حاکمیت برایش فکری نکند مانند سیاه‌چاله‌ای است که همه چیز را تحت‌شعاع خود قرار می‌دهد. این براساس تحقیقات داخلی است و در اینجا به بررسی‌هایی بین‌المللی نمی‌‍پردازیم. «آب»، «خاک»، «هوا» و «جنگل‌‌ها و مراتع» چهار چالش اصلی محسوب می‌شوند. فرسایش خاک یکی از بحرانی‌ترین وضعیت‌ها را دارد. عموم شهروندان و مسئولان با اهمیت خاک ناآشنا هستند. اگر برای فرسایش خاک فکری نشود تبعاتش در آینده نزدیک جبران‌ناپذیر خواهد بود. تولید یک سانت خاک حاصل‌خیز حدود 4 میلیون سال زمان می‌برد ولی در این 50 سال اخیر به‌دلیل عدم توجه به اهمیت این حوزه، خاک‌ها را نابود کرده‌ایم. در مورد منابع آبی باید بگوییم که بین 80 تا 90 درصد از این منابع مصرف شده است. در بحث هوا هم شهروندان در کلانشهرها خیلی محسوس با آن دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. دیگر هوایی برای تنفس وجود ندارد و خیلی راحت می‌گوییم که 50 هزارنفر سالانه در ایران بر اثر تنفس همین هوای آلوده جان خود را از دست می‌دهند. همواره بهانه‌های زیادی در این مورد مطرح می‌شود مانند اینکه سوخت و انرژی استانداردی نداریم و اما در موضوع جنگل‌ها و مراتع و مزارع چالش‌هایی مانند کوه‌خواری، جنگل‌خواری و... چند سالی است که به‌عنوان آسیب از آن یاد می‌کنند ولی این چالش‌ها تمام نشده است. منطقه کلاردشت که در سال‌های خیلی نزدیک انبوه درختان را در خود داشت اکنون به زمین صاف تبدیل شده است که در ارتفاع قرار گرفته است. آن هم به‌دلیل ویلاسازی‌های گسترده و بدون نظارت که توسط مالکان شخصی تقسیم‌بندی و فروخته شده است بدون هیچ برآورد و آینده اندیشی که از تخریب محیط‌زیست جلوگیری شود. اگر چالش‌های فرهنگی ساماندهی می‌شد این بلابرسر کلاردشت نمی‌‎آمد، اگر صنعت هتل‌‌سازی روند مناسبی داشت هیچوقت شاهد چنین ویلاسازی‌هایی نمی‌شدیم. آیا در جایی مانند آنتالیا با ویلاسازی روبه‌رو هستیم؟ وقتی توسعه‌یافتگی در برنامه حکمرانی نباشد طبیعتا به محیط‌زیست هم توجهی نخواهد شد در این وضعیت نه‌تنها روند توسعه‌ نخواهیم داشت بلکه همین چالش‌های زیست‌محیطی است که ما را خواهد بلعید.» این استاد دانشگاه در پاسخ به اینکه در چنین وضعیتی چه موضوعاتی می‌تواند باعث نجات ایران از این بحران‌ها شود؟ می‌گوید: «اولویت حکمرانی است، چون اکنون وضعیت محیط‌زیستی وضعیت مناسبی ندارد. حکمرانی باید در موضوع محیط‌زیستی بسیار قاطع و بدون مکث عمل کند و پیش از هر کسی باید از خودش شروع کند. حکمرانی باید تعیین مقرارات، ابلاغ مقرارت و نظارت بر اجرا را در دستور کار قرار دهد. وضعیت به‌گونه‌ای است که حتی باید از قطع یک درخت هم جلوگیری شود، از ساخت و سازهای تفریحی باید جلوگیری شود، نیروهای مسلح نباید به بهانه‌های امنیتی و نظامی در محیط‌زیست حضور داشته باشند و... . اگر این روند در دستور کار حاکمیت قرار بگیرد می‌توانیم در مسیر جلوگیری از تخریب محیط‌زیست اقدام مثبت کنیم. حکمرانی خودش اکنون در حال برخورد سهل با متخلفان است. ما به اجرای قانون سخت نیاز داریم که برخوردها قاطع و بدون تبعض باشد و بعد از آن به نسل جدید سواد محیط‌زیستی بیاموزیم و همانطور که در ابتدای این گفت‌وگو اشاره کردم آنها را با خطرات آینده آشنا کنیم.»

وضعیت پیچیده‌

محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورا در جلسه علنی مجلس در جریان رسیدگی به گزارش کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط‌زیست در مورد «وضعیت مدیریت پسماندها در کشور با رویکرد رسیدن به شرایط مناسب خصوصا در استان‌های ساحلی و کلان‌شهرها» که با حضور معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان محیط‌زیست و همچنین معاون عمران و توسعه امور شهری و روستایی وزیر کشور و رئیس سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور برگزار شد، گفت: «موضوعات متعدد و پیچیده‌ای داریم که بعضا سه دهه هست که این موضوعات را یا نتوانستیم حل کنیم و یا نخواستیم حل کنیم. بعضی از مسائل پیچیده هستند و ابعاد گوناگون دارند ولی مسائل بسیار ساده‌ای که هیچ‌گونه مشکل پولی یا کمبود تکنولوژی در آن نداریم، هنوز حل نشده است. موضوع پسماند یکی از این موضوعات است.»