چرخش به سبک اردوغان

مواضع طرف‌های درگیر در جنگ و همچنین حامیان و طرفداران طرفین نیز به‌وضوح مشخص است. چنانکه غربی‌ها به‌رغم انتقادات خود نسبت به نتانیاهو، سیاست‌ها و عملکردهایش و تاکید بر آتش‌بس اما در نهایت در جایگاه حمایت از اسرائیل هستند و در طرف دیگر کشورهایی از جمله ایران، سوریه، لبنان، یمن و عراق که در اصطلاح به محور مقاومت منطقه‌ای تعبیر می‌شوند و اخیرا حتی قطر، مصر و عربستان  نیز در مقام حمایت از حماس و مردم غزه قرار دارند. این در حالی است که در این میان برخی کشورها وجود دارند که سیاست ثابتی نسبت به مسائل مختلف و به‌ویژه در شرایط حاضر نسبت به اسرائیل و تحرکاتش نداشته‌اند. نمونه عینی این مساله را می‌توان در کشور ترکیه و مشخصا رئیس‌جمهور فعلی آن یعنی رجب طیب اردوغان دید که چند دوره‌ای است زمام قدرت سیاسی در ترکیه را در اختیار دارد. چهره‌ای که شاید بیش از موضع‌گیری‌هایش در مورد مسائل گوناگون  چرخش‌های ناگهانی‌اش در خصوص مسائل که بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. هر چند که شاید برخی این رویه عملکردی اردوغان را در عالم سیاست به منفعت‌گرایی یا حرکت بر مبنای منافع ملی تعبیر کنند؛ اما آنچه مسلم است اینکه به چنین افرادی که بنا به شرایط و مقتضیات زمانی قابلیت چرخش به طرف‌های مختلف را دارند نمی‌توان چندان امیدی بست چرا که با تغییر شرایط مواضع آنها نیز تغییر خواهد کرد. نگاهی به مناسبات ترکیه با اسرائیل به‌خوبی نشان می‌دهد که مواضع سینوسی اردوغان در سال‌های اخیر چه میزان بر مسائل منطقه تاثیرگذار بوده است.

* مناسبات ترکیه با اسرائیل

مناسبات ترکیه با اسرائیل را به لحاظ تاریخی می‌توان از همان ابتدای روابط با به رسمیت شناختن این رژیم در سال 1949 بررسی کرد. جایی‌که در طول جنگ شش روزه ۱۹۶۷، آنکارا به درخواست‌ها برای خروج اسرائیل از سرزمین‌های اشغالی فلسطینی کرانه باختری، بیت‌المقدس شرقی، نوار غزه و بلندی‌های جولان پیوست، اما در برابر درخواست‌های کشورهای عربی برای قطع روابط دیپلماتیک با تل‌آویو مقاومت کرد. هر چند که پس از آن در پی سفر یاسر عرفات، رئیس سابق تشکیلات خودگردان فلسطین به آنکارا روابط ترکیه و اسرائیل تیره و تار شد، اما پس از آن در مقاطع مختلف این روابط به‌صورت سینوسی یا مثبت و منفی پیش رفت و هیچگاه شاهد یک روند ثابت در خصوص مناسبات آنکارا و  تل‌آویو نبوده‌ایم. چه اینکه از اواسط دهه 90 میلادی، همکاری نزدیکی در زمینه‌های دفاعی و اطلاعاتی بین ترکیه و اسرائیل وجود داشت که بر اساس آن دو قرارداد دفاعی در سال ۱۹۹۶ به امضا رسید که راه را برای یک مشارکت نظامی استراتژیک که شامل ارتقای هواپیماهای جت F-۴ و F-۵، تانک‌ها و هلیکوپترهای M-۶۰ بود، هموار کرد. حتی ترکیه، اسرائیل و آمریکا تا سال ۲۰۰۹ در رزمایش‌های هوایی و دریایی مشترک در شرق مدیترانه شرکت کردند. اما شاید  بتوان روند مواجهات ترکیه با اسرائیل را از زمانی‌که حزب عدالت و توسعه یعنی حزب متبوع اردوغان روی کار آمده بررسی کرد.  هر چند که در تمامی این سال‌ها ترکیه اردوغان درصدد میانجی‌گری میان فلسطین و اسرائیل بوده اما صهیونیست‌ها رویکرد حمایت ترکیه از گروه‌های مقاومت فلسطینی را برنتابیده‌اند و اتفاقا همین مساله نیز باعث شد تا حد فاصل سال‌های 2008 تا 2010 تنش‌ها میان آنکارا و  تل‌آویو بالا بگیرد. جایی‌که 30 ژانویه 2009 اردوغان در اجلاس داووس خطاب به شیمون پرز، نخست‌وزیر سابق اسرائیل گفت: «شما سیاستمدارانی هستید که آدم‌کشی را خوب یاد گرفته‌اید. شما مردم را می‌کشید. من کودکانی را به یاد می‌آورم که در سواحل غزه کشته می‌شوند.» این سرآغازی بود بر قطع روابط دیپلماتیک چرا که در سال 2010 با حمله صهیونیست‌ها به کشتی حامل کمک ترکیه به غزه، ترکیه سفیر اسرائیل را اخراج کرد. با این حال هر چه روابط سیاسی میان آنکارا و  تل‌آویو سرد بوده اما می‌توان گفت که همواره روابط اقتصادی طرفین برقرار و گرم بوده است. چه اینکه حتی سال گذشته با سفر رئیس رژیم صهیونیستی به آنکارا و بازگشایی مجدد سفارتخانه‌ها و دیدار اردوغان با نتانیاهو شرایط برای همکارهای بیشتر مهیا شد، اما این پایان کار نبود چرا که طوفان‌الاقصی باعث شد تا مجددا روابط طرفین به تیرگی گراید.

*سلطان چرخش

پنجشنبه بود که دولت ترکیه اعلام کرد که تمام  روابط تجاری خود را با اسرائیل قطع خواهد کرد و تمامی واردات و صادرات به اسرائیل را به‌دلیل اقدام نظامی جاری این کشور در غزه به حالت تعلیق درآورده است.  وزارت بازرگانی ترکیه گفته؛ معاملات صادرات و واردات در رابطه با اسرائیل متوقف شده است و شامل تمامی محصولات می‌شود. از طرفی به گفته اردوغان این قطع روابط با هدف اعمال فشار بر آتش‌بس فوری در غزه انجام شده است. اما رویکرد اخیر اردوغان یک‌جای پرسش دارد و آن اینکه چرا این قطع روابط را از ماه‌ها پیش استارت نزده و حال که همه طرفین از غربی‌ها گرفته تا کشورهای منطقه به‌دنبال آتش‌بس و توافق میان حماس و اسرائیل هستند اردوغان نیز به فکر قطع روابط تجاری با اسرائیل افتاده است. جالب‌تر اینکه اسرائیل در آذربایجان سفارت و نفوذ دارد که رئیس‌جمهور آن الهام علی‌اف گوش فرمان آنکارا و اردوغان است. اما اردوغان تاکنون هیچ واکنشی نسبت به تحرکات اسرائیل در آذربایجان نداشته که در نوع خود جالب توجه است. روند عملکردی اردوغان نسبت به اتفاقات مختلف منطقه از آنجایی قابل تامل است که از طرفی  با توجه به جو جهانی و محکومیت‌های پی در پی اسرائیل و ماجرای حمایت دانشجویان آمریکایی و اروپایی از غزه روابط خود با اسرائیل را قطع می‌کند و از طرف دیگر هیچ واکنشی به تحرکات اسرائیلی‌ها در باکو ندارد. همین مساله است که شاید اردوغان را سلطان چرخش نام‌گذاری کرده است. البته مسائل دیگری هم سبب‌ساز این مساله شد. از جمله اینکه پس از طوفان‌الاقصی اردوغان در آنکارا پذیرای رهبران مقاومت فلسطین یعنی اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی حماس و زیاد نخاله رئیس جنبش جهاد اسلامی بود و این حضور باعث شد تا بسیاری از رسانه‌ها احتمال نقل مکان سران حماس از قطر به ترکیه را مطرح کنند. البته عده‌ای نیز دلیل این چرخش نگاه اردوغان را شکست اخیر حزب او در انتخابات شهرداری‌ها عنوان می‌کنند.

*مذاکرات موفق برای آتش‌بس

به‌نظر می‌رسد که مذاکرات قاهره با شرکت طرفین حماس و اسرائیل با حضور برخی کشورها در حال رسیدن به نتایج مطلوبی است و شاید عنقریب طی چند روز آینده توافقی حاصل شود. چه اینکه شبکه اخبار قاهره به نقل از یک منبع بلندپایه در هیأت امنیتی مصر که میانجیگری در روند مذاکرات بین اسرائیل و حماس را انجام می‌دهد، اظهار کرده که دوطرف در مورد بسیاری از موارد اختلاف نظر به اجماع رسیدند. این منبع به شبکه اخبار قاهره گفته که هیأت حماس وارد مصر شده و پیشرفت محسوسی در مذاکرات حاصل شده است. در همین حال  روزگذشته یک منبع امنیتی مصر به رویترز اعلام کرد که نتایج مذاکرات در قاهره با دفعات قبل متفاوت خواهد بود. این منبع که به‌نام آن اشاره‌ای نشده است با بیان اینکه «ما در بسیاری از موارد به توافق رسیدیم» در عین حال تصریح کرد: اما چند نکته باقی مانده است. این بار اوضاع بهتر به نظر می‌رسد، اما اینکه آیا به‌زودی توافقی حاصل می‌شود بستگی به این دارد که آیا اسرائیل آنچه را که برای دستیابی به آن لازم است ارائه می‌دهد یا خیر. از سوی دیگر یک منبع مسئول در جنبش حماس در گفت‌وگو با تارنمای العربی الجدید اعلام کرد که قاهره توانسته به شکل قابل قبول و رضایت‌بخشی در مورد طرح آتش‌بس در غزه دست‌ یابد و آن را به حماس و رژیم صهیونیستی ارائه داده است.