خاکِ سستِ زیر پای تهران

دلیل سستی خاک زیرین شهر تهران را طبق گفته کارشناسان، می‌توان شسته شدن به دلیل آب قنات‌ها یا نشت آب از طریق لوله‌های آب شهری نام برد. دلیل نشت لوله‌های آب را هم می‌توان فرسودگی شبکه آبرسانی در تهران عنوان کرد. اما از مهم‌ترین دلایلِ این خاکِ سستِ زیرین، برداشتِ بیش از حد از آب‌های زیرزمین است که سال‌هاست کارشناسان نسبت به آن هشدار می‌دهند، اما توجه کافی به این مساله نمی‌شود. حال با افزایش سطح مناطقی که در آستانه خطر فروریزش در سطح کلانشهری چون تهران قراردارند، مساله جدی‌تری مطرح می‌شود که متاسفانه با رخ دادن آن، فاجعه‌ای عظیم تهران را دربرخواهد گرفت. زلزله پیش بینی شده‌ای که امکان وقوع آن بعید نیست، اگر یک درصد رخ دهد، باوجود این خاک‌های زیرینِ سست، قطعا ابعاد وسیع‌تری پیدا خواهد کرد.

حرکت عمودی زمین، روبه پایین را که حاصل فرایندهای طبیعی یا عوامل انسانی است، فرونشست می‌نامند. اتفاقی که در سال‌های اخیر، بیش از گذشته در تهران و دیگر شهرهای ایران شاهد آن بودیم. سطح این فرونشست‌ها، هرسال وسیع‌تر از قبل می‌شود، اما همچنان اقدام بازدارنده لازم صورت نمی‌گیرد.

دکتر فریبرز ناطقی الهی، استاد نمونه کشور در مهندسی سازه، زلزله و مدیریت بحران، درباره فرونشست‌ها به طورکلی، به «آرمان ملی» گفت: به دلیل سستی خاک زیرین، شرایطی ایجاد می‌شود که این فرونشست‌ها، یا فروچاله‌ها، یا هرچیزی که به خاک و فرورفتن زمین ختم شود، ایجاد شود. هنگامی که درباره پهنه‌های بزرگ مثل دشت‌ها یا شهرها صحبت می‌کنیم، وقتی آب زیرزمینی شهرها بیش از میزان برداشت می‌شود، آن خلل و فرجی که بین دانه‌های خاک در لایه‌های زیرزمین هست، نفوذ‌آب را از دست می‌دهند و خاک تبدیل می‌شود به یک خاک سست، لذا در طول زمان، اینها نشست می‌کنند. حالا این نشست عموما مساله‌ای همگن است، مثلا اگر دشت قزوین را درنظربگیرید، می‌شود تقریبا فرض کرد که یک پهنه به آن بزرگی با یک سرعت فرونشستی پایین می‌رود، ولی همگن است. یعنی تقریبا همه این گستره شبیه هم است. منتهی وقتی این اتفاق در مناطق شهری رخ می‌دهد، به دلایل گوناگونی مانند شسته شدن خاک زیرزمینی در اثر وجود دلیل قنات‌ها، یا لوله‌های آبی که نشت می‌کنند، یا به دلایلی مثل حفاری تونل‌های مترو، یا فاضلاب، اینها باعث می‌شود که در یک مناطقی به صورت خیلی متمرکز این حادثه‌ها رخ دهد. همچنین تهران سال‌ها است که پر از چاه‌های جذبی بوده است و تمام فاضلاب تهران را اینها می‌گرفتند. همه اینها سبب می‌شود که به صورت خیلی مشخص در بعضی نقاط، خاک واقعا تراکم خود را از دست بدهد و سست شود. حالا اگر روی این خاک به هردلیل خیابانی یا اتوبانی یا بنایی باشد، این منطقه به صورت موضعی، فرض کنید مثلا یک منطقه‌ای به وسعت10متر در 10متر، به دلیل اینکه این خاک خیلی سست شده است، فرو می‌ریزد.

این استاد مهندسی سازه، زلزله و مدیریت بحران، درباره عوامل ایجاد فرونشست‌ها افزود: هر فرونشستی در خاک، به این دلیل است که خاک زیرین آن منطقه به دلایل گوناگون سست شده است. به دلایلی از جمله برداشت آب‌های زیرزمینی یا کندن چاه‌های عمیق، یا تونل‌های فاضلاب یا آب شستگی، اینها باعث می‌شود که خاک فرو برود. درمناطق شهری به صورت خیلی موضعی به آن فروچاله می‌گوییم.

دکتر ناطقی الهی درباره شهر تهران نیز گفت: متاسفانه در کل پهنه تهران شاهد این فرونشست‌ها هستیم و در سه سال گذشته، حداقل چندین فرونشست و فروچاله بزرگ را به خاطر دارم.

فرسودگی شبکه آبرسانی، دلیل برخی فروریزش ها

عصرجمعه12آبان بود که در منطقه چیذر تهران، خیابان کلهر، در کنارگذر امامزاده اسماعیل، ریزش‌هایی در خیابان اصلی و ریزش بخشی از دیوار امامزاده، سبب شد که سازمان آتش نشانی برای ساعتی تردد را در این منطقه ممنوع و برخی ساختمان‌های نزدیک به منطقه دچار ریزش را خالی کنند. این اما اولین اتفاقی نبود که در تهران افتاد و آخرینش هم باتوجه به وضعیت این شهر، نخواهد بود. هرچند در نهایت علت اصلی این حادثه را مهدی بابایی، عضو شورای شهر تهران، فرسودگی شبکه آبرسانی در تهران دانست و از شرکت آب و فاضلاب تهران خواست که به طور جدی رسیدگی کند.

در همین راستا دکتر ناطقی الهی درباره حادثه چیذر نیز افزود: اتفاقی که در منطقه چیذر اتفاق افتاد، یا در اثر ترکیدن لوله آب بوده است، که آن منطقه را آب، خاک زیرینش را شسته است، یا به دلیل قنات‌هایی که درمناطق خط شمالی تهران قرار دارد. ما تعداد زیادی قنات در این مناطق داریم که در طول سالیان بعضی از آنها به دلیل ساخت اتوبان، کور شدند. منتهی اینها زیرشاخه‌هایی دارند که تقریبا از شمال تهران به جنوب تهران جاری و دارای آب‌های شدیدی هستند، که به احتمال قوی باعث ریزش شدند. و همچنین باعث می‌شوند در مناطقی خاک شسته شود و لایه بالایی، که آسفالت، اتوبان یا ساختمان باشد، تحمل این فشار را ندارد و به صورت موضعی فرو می‌ریزد و مشکلات عدیده‌ای ایجاد می‌کند. چندی پیش در خیابان کارگر بود. مدتی قبل در اتوبان همت و آزادگان بود. اینها هرروز نمود بیشتری از خود نشان می‌دهند و به این معنی است که تهران بسیار مستعد ریزش است و پتانسیل زیادی دارد. در سال‌های آینده متاسفانه ما شاهد اتفاق‌های بدتری در این زمینه خواهیم بود. به دلیل اینکه تهران خاک زیرینش بسیار سست است. هم فرونشست در آن است و هم فروچاله و هم عواملی مانند قنات‌ها و تونل‌ها، و فاضلاب، همه شرایط تهران را مستعد برای این وضعیت کرده است.

مناطق ریسک پذیرتر تهران

این استاد دانشگاه درباره اینکه آیا برخی مناطق تهران مستعدتر است یا نه، افزود: این مساله ساده‌ای نیست. برای رسیدن به چنین مطلبی، باید سال‌ها گمانه زنی‌های مختلفی را در نقاط متعدد شهر بررسی کرد. آزمایش‌های خاک را انجام داد و دید که شرایط و مقاومت خاک‌ها در چه سطح است. اما به طورکلی می‌شود فرض کرد، که از شمال، یعنی در مناطق تقریبا موازی همت، شرایط به دلیل اینکه وجود قنات‌ها، می‌تواند پتانسیل بالاتری داشته باشد. در کنار باند شمالی تهران، در باند مرکزی تهران هم به دلیل اینکه لایه آبرفتی یا خاک زیرین، با آب مخلوط است و چون از آب بهره برداری نامناسب می‌شود، لایه‌های این بخش هم می‌تواند سست باشد. در جنوب تهران هم باندی داریم که ممکن است مستعد باشد، اما به صورت دقیق نمی‌شود گفت که فلان نقطه دارای این شرایط فرونشست است.

ناطقی الهی درباره راهکارهایی که می‌شود برای جلوگیری از افزایش فرونشست‌ها ارائه داد، نیز بیان کرد: پیشگیری و راهکار این است که ما در شهرسازی‌مان دقت‌های لازم را می‌کردیم که به دلایل گوناگون، در طول سالیان گذشته این امر اتفاق نیفتاده است. ساختمان‌ها با بی‌توجهی به این مساله، ساخته شده است. در برداشت از آب‌های زیرزمینی نیزکه سازمان شهرداری و سازمان آب و فاضلاب و وزارت نیرو باید دقت‌های لازم را داشته باشند. نمی‌شود که اقدامات پیشگیرانه‌ای را انجام ندهیم و انتظار داشته باشیم که حادثه‌ای رخ ندهد. در خصوص قنات‌ها هم باید زیرشاخه‌های آنها کاملا مشخص شوند. برای آنها مسیرهایی تعریف شده ایجاد شود که خدای نکرده یک زیرشاخه‌ای در منطقه‌ای ایجاد نشود و باعث شستگی یک بخش خاصی شود. اینها همه به مقوله شهرو شهرسازی برمی گردد. شهرداری، آب و فاضلاب، سازمان‌های مرتبط مثل مسکن و شهرسازی، ببینید اینهایی که با زمین و شهر و آب کار دارند، چون در ترکیب این سه است، که فرونشست‌ها رخ می‌دهد.

باتوجه به پیش بینی‌هایی که کارشناسان در سال‌های اخیر ارائه دادند، امکان وقوع زلزله‌ای شدید در تهران را برای سال‌های آتی پیش بینی کردند. حال دکتر ناطقی الهی معتقد است که مساله‌ای که فرونشست‌های اخیر در تهران را بیش از گذشته با چالش روبه‌رو خواهد کرد، احتمال وقوع همین زلزله است. زلزله‌ای که اگر خدای نکرده پیش‌ آید، با این خاک سستِ زیرِ شهر تهران، قطعا فاجعه‌ای در تهران روی خواهد داد.

ناطقی الهی درباره درگیری همه مناطق جهان با مساله فرونشست‌ها افزود: تقریبا بیشتر نقاط دنیا فرونشست دارند. بعضی مناطق هم فروچاله دارند. منتهی برای این مساله باید تمهیدات خاصی را اندیشید که ما متاسفانه اصلا نه تنها به این مساله فکر نمی‌کنیم، بلکه با اتفاق خطرناک‌تری روبه رو هستیم. روی این خاک سست، اگرزلزله‌ای را که برای تهران محتمل می‌بینیم، رخ دهد، در آن صورت فجایع ما با ضریب بالاتری شدت خواهد گرفت.