توانبخشی عصبی شناختی؛ کاربرد علم نوین برای بهبود اجتماعی

علوم زیر مجموعه نوروساینس، از منظر رویکرد علمی دانشگاهی، به عنوان حوزه‌هایی بین رشته‌ای تلقی می‌شوند، که ویژگی مشترک تمامی آنها بررسی فرآیندهای موجود در زندگی بشر، از زاویه فعالیت‌های عصبی است. عمده‌ترین بخش فعالیت‌های عصبی مهم و اثرگذار در زندگی انسان فعالیت‌های دستگاه اعصاب مرکزی (مغز و نخاع) هستند. 

به صورت سنتی حوزه‌های مربوط به فعالیت‌های انسانی چه در حوزه‌های زیستی، و چه در حوزه‌های روانی و اجتماعی به دو دسته عمده مرضی (آسیب شناختی) و سالم (سلامت و پیشگیری) تقسیم شده‌اند.

رویکردهای سلامت و پیشگیری مفاهیمی جدید هستند، که بر پایه اجرای اصلاحاتی بنیادی در سبک زندگی استوارند، که موجب کاهش احتمال بروز مشکلات، اختلالات و بیماری‌ها می‌شوند. طبق بررسی‌های صورت گرفته، هزینه‌های پیشگیری از مشکلات و آسیب‌ها در تمامی حوزه‌های فردی و اجتماعی بسیار کمتر از هزینه‌های درمان و چاره گشایی آن مسائل هستند. 

در حوزه‌های علوم اعصاب، تمامی فعالیت‌های تقویت و بهبود عملکرد دستگاه عصبی تحت عنوان نوروتراپی شناخته می‌شوند که در مفهوم به معنای تقویت سیستم عصبی افراد است. نوروتراپی انواع مختلف دارد که از روش‌های تهاجمی (نیازمند تزریق، جراحی، نصب ابزارها و ادخال، ادغام هر گونه وسیله یا موج یا جریان به بدن فرد) تا روش‌های غیر تهاجمی (بدون هیچ ادخالی به بدن فرد) موجودند. 

در بین نوروتراپی‌ها، توانبخشی عصبی شناختی، روشی نوین است که امروزه طرفداران بسیاری پیدا کرده است. توانبخشی عصبی شناختی یک روش درمانی ترکیبی در حوزه نوروساینس است که با استفاده از تمرینات شناختی، تغذیه، ورزش و داروهای غیر نسخه‌ای که برای بهبود عملکرد مغز و حافظه استفاده می‌‌شوند، به افراد کمک می‌کند تا عملکرد شناختی خود را بهبود بخشند. 

مهم‌ترین ویژگی توانبخشی عصبی شناختی، عدم استفاده از روش‌های تهاجمی است. تمرینات شناختی شامل تمرینات حافظه، تمرینات توجه و تمرینات انعطاف پذیری شناختی است. این تمرینات باعث بهبود قابل توجه عملکرد مغز و حافظه می‌‌شوند. تغذیه مناسب نیز باعث بهبود عملکرد شناختی می‌شود. مصرف مواد غذایی با خاصیت‌‌های خاص، مانند مواد غذایی حاوی آنتی‌اکسیدان‌ها، امگا ۳ و ۶ و ویتامین‌ها، به عملکرد شناختی کمک می‌کند. 

ورزش physical exercise نیز به عنوان یک روش موثر در بهبود عملکرد شناختی شناخته شده است. ورزش باعث افزایش جریان خون در مغز و تحریک فعالیت‌های عصبی می‌شود که باعث بهبود عملکرد شناختی می‌شود. 

در حقیقت می‌توان گفت توانبخشی عصبی شناختی، یک روش کاملاً استاندارد و غیرتهاجمی برای بهبود و تقویت عالی سیستم اعصاب برای زندگی طولانی مدت و کاهش تنش و بیماری در زندگی فردی و اجتماعی است، که نتیجه مستقیم آن بهبود سبک زندگی سالم است. 

در حوزه‌های سنتی متمرکز بر درمان، روش درمانی توانبخشـی عصبی شناختی برای افرادی که نقایص شناختی دارند، مانند افرادی که دچار ناتوانی (اختلالات) یادگیری، افسردگی، اضطراب، بی‌‌خوابی و یا بیماری‌های عصبی هستند، سودمند می‌باشند. توانبخشی عـصبی شناختی به عنوان یک روش غیر دارویی، درمان بسیاری از مشکلات و نقایص شناختی را بهبود می‌‌بخشد و به افزایش کیفیت زندگی فرد کمک می‌کند. 

در حوزه‌های سلامت و پیشگیری، توانبخشی عصبی شناختی کمک می‌کند تا افراد به پیشگیری از بیماری‌ها و اختلالات حافظه، به‌ویژه انواع دمانس (زوال عقل) آلزایمر، بهبود توانایی‌های یادگیری و حافظه، افزایش توان یادگیری برای مطالعه و درس خواندن (به ویژه برای دانش آموزان پشت کنکوری و دانشجویان داوطلب کنکور ارشد و دکتری) کاربرد دارد. 

در تحقیقات نوین برای تمرینات تیم‌های ورزشی نیز مشخص شده که استفاده از توانبخشی عصبی شناختی منجر به بهبود رشد طبیعی کودکان و نوجوانان و افزایش عملکرد ورزشکاران (افزایش مدال آوری و پیروزی‌های فردی و تیمی) می‌شود. 

*دکتر امیرمحمد شهسوارانی

جامعه‌شناس و روانشناس