تمایل ایران برای حضور در چارچوب برجام

توافقی که به گفته سیدعباس عراقچی وزیر امور خارجه کشورمان ماهیت آن عمدتاً اقتصادی است و در همه حوزه‌های اقتصادی از جمله موضوع تجارت، گردشگری، حمل و نقل و... ورود پیدا کرده است. این در حالی است که عده‌ای از تحلیلگران بر این باورند که به جهت تحریم‌های عارض بر ایران و روسیه این دو کشور در حوزه‌های اقتصادی کمتر می‌توانند مراودات اقتصادی و تجاری داشته باشند و این توافق نیز در ادامه همان توافق 20 ساله است که بر مبنای مبادلات نظامی و امنیتی شکل گرفته بود. حال باید دید که ایران و روسیه در عمل چه میزان می‌توانند این مهم را محقق کنند و به مولفه‌های درون توافق را محقق کرده و دستاوردهای آن را عملیاتی کنند. البته در این میان مذاکرات ایران با اروپایی‌ها برای رسیدن به توافق با غرب نیز همچنان پیگیری می‌شود و سیاست خارجی متوازن با شرق و غرب در دولت پزشکیان ادامه دارد. برای بررسی توافق جامع ایران و روسیه، دستاوردهای اقتصادی ایران از ظرفیت‌های روسیه و همچنین مذاکرات ایران و غرب «آرمان ملی» ‌با عبدالرضا فرجی‌راد تحلیلگر مسائل بین‌الملل و سفیر ایران در نروژ و مجارستان گفت‌وگو کرده که در ادامه می‌خوانید.

* با توجه به سفر اخیر رئیس‌جمهور کشورمان به روسیه، دیدار با پوتین و امضای توافق جامع اساسا روابط ایران و روسیه را چگونه تحلیل می‌کنید و این توافق چه میزان می‌تواند در روابط بین دو کشور تاثیرگذار باشد؟

ایران یک توافقنامه ۲۰ ساله با روسیه داشت که دو سه سال هم از آن گذشته بود و همین توافقنامه هم که چند روز پیش امضا شده قرار بود سال گذشته انجام شود، اما چون دولت در ایران تغییر کرد به تعویق افتاد. لذا این توافق دنباله همان توافق ۲۰ سال گذشته است که تمرکز توافقنامه قبلی بیشتر بر تبادلات و مسائل نظامی بود و این توافقنامه که در واقع ریشه‌اش از همان توافقنامه قبل می‌آید، بنیانش همان است و در واقع مقداری جامع‌تر شده و به حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و... تسری یافته است. اگر بخواهیم در راستای مساله تحریم روی این توافق بحث کنیم باید گفت که این توافقنامه بین دو کشوری که در تحریم هستند، اما مشکل اساسی را حل نمی‌کند. البته مسائلی مثل تبادلات تجاری مثل خرید تدریجی گاز از روسیه وجود دارد که خوب است، اما اگر فکر می‌کنیم که بتوانیم مشکل جدی را با یک توافق با روسیه یا مثلاً سوئیفت جدیدی که بتواند مثلا از ریال ایران و روبل روسیه در بعضی مواقع مثل گردشگری و غیره استفاده کرد، مشکلی جدی را از جلوی پای کشور بر نمی‌دارد. اما بالاخره ایران و روسیه دو همسایه‌اند و توافقنامه‌ای داشتند که بر اساس آن تبادلات نظامی و خرید اسلحه انجام می‌شد. من فکر می‌کنم تمرکز توافقنامه اخیر بین ایران و روسیه بیشتر بر تبادلات نظامی و اطلاعاتی استوار است. هر چند در آن مسائل اقتصادی، گردشگری و سیاسی اضافه شده است. لذا ما نباید انتظار داشته باشیم ظرف یک یا دو سال مثلا رابطه چهار میلیارد دلاری بین ایران و روسیه هشت یا ده میلیارد دلار شود. همان روند ادامه پیدا می‌کند، اما با توجه به اینکه غرب هم با روسیه درگیر است و هم با ایران به خاطر مسائل هسته‌ای و منطقه درگیر است، تفاهم بیشتری نسبت به گذشته بین ایران و روسیه به‌وجود آمده که این توافقنامه را جامع می‌کند. البته یک واقعیت این است که روسیه در توافق‌ها یا دوستی با کشورها بر اساس منافع خود حرکت می‌کند. البته همه دنیا اینطور است و روسیه هم همین‌طور، شاید هم مقداری شدتش بیشتر باشد. وقتی جایی می‌بیند که مثلاً در رابطه با کشورهای حوزه خلیج فارس منافعش بیشتر است، به سمت آن کشورها گرایش پیدا می‌کند. یا مثلا فرض کنید آقای ترامپ ممکن است به روسیه کمک کند که جنگ اوکراین تمام شود و طبیعی است ما نباید انتظار داشته باشیم که وقتی با آمریکا روابط سردی داریم و مشکلات را حل نکرده‌ایم روسیه به خاطر ایران توافق خود با غرب را نادیده بگیرد. بنابراین هر کشوری چه چین باشد و چه روسیه دنبال منافع خودش است. مثلاً ممکن است ترامپ بخواهد با چین معامله کند و چین را تحت فشارش بگذارد تا نفت کمتری از ایران بخرد که همین کار را هم خواهد کرد. بنابراین ما از این توافقنامه نباید انتظار یک نتیجه خارق‌العاده داشته باشیم. نباید تصور کنیم که روابط ایران و روسیه مانند دو کشور خیلی صمیمی و دوست باشد مثل رابطه روسیه و بلاروس. بلاروس وابستگی خاصی به روسیه دارد و نمی‌توان ارتباط این دو کشور را به ارتباط دو کشور دیگر تسری داد. از زاویه دیگری هم می‌توان به روابط بین کشورها نگریست. مثلاً روسیه در حال حاضر به خاطر جنگ اوکراین تحت تحریم است. از طرفی روسیه به کالایی نیاز دارد که به خاطر تحریم‌ها نمی‌تواند به آسانی آنها را تهیه کند و برای تهیه آن کالاها به ترکیه نزدیک شده است. نزدیک شدن به ترکیه موجب شده که گاهی در برابر این کشور کوتاه بیاید. حتی زمانی که ترکیه هواپیمای روسیه را زد کوتاه آمد چون ناچار است و به منافع خود نگاه می‌کند و می‌بیند اگر با ترکیه دچار مشکل شود، طبیعتا برای خرید بسیاری از کالاها که در تحریم است، مشکل خواهد داشت. یا مثلاً بسیاری از محصولات غلاتی که روسیه تولید کننده آنهاست از طریق ترکیه صادر می‌کند و ترک‌ها هم کمک می‌کنند. بنابراین مسائل بین کشورها بر اساس منافع پیش می‌رود و ما هم باید حواسمان باشد بر اساس منافع خودمان پیش برویم. اما اگر توافقنامه‌ای که بین ایران و روسیه امضا شده، تعهد خاصی ایجاد نکند که منافع ملی و امنیت ملی در خطر باشد و استقلال کشور در خطر نباشد، طبیعتا مشکل خاصی ندارد و ما می‌توانیم شبیه همان توافقنامه را با تاجیکستان، عراق، امارات و پاکستان هم ببندیم و با این کشورها همکاری بیشتری داشته باشیم و از این منظر خیلی هم خوب است. به بیان دیگر چون از طرف غربی‌ها تحت تحریم هستیم، به ویژه در زمینه تسلیحات نظامی، نباید این احساس وجود داشته باشد که به ناچار توافقنامه با روس‌ها در تداوم توافق قبلی منعقد شده است.

* اخیرا آقای دکتر عراقچی گفته‌اند که ماهیت معاهده جامع راهبردی بین ایران و روسیه اقتصادی است. از آنجا که ایران و روسیه تحریم هستند، ایران چگونه می‌تواند از ظرفیت‌های اقتصادی روسیه بهره‌مند شود؟

اگر منظور تبادلات تجاری و اقتصادی است در کوتاه‌مدت هیچ فورجه‌ یا راهی برای ایران به آن صورت باز نمی‌شود. حال گفتند که گردشگری می‌تواند از کارت‌های مخصوصی استفاده کند یا سیستم سوئیفتی که بین ایران و روسیه ایجاد شده، تجار می‌توانند راحت‌تر معاملات را انجام دهند. متاسفانه در طول ۴۵ سال گذشته هر دو طرف به ویژه ایران خیلی تلاش کردند که سطح رابط خود را با روسیه با توجه به همسایگی افزایش دهند، اما نتوانستند به سطح معقول و قابل قبول برسانند. در واقع از یک طرف تجار ما خیلی تمایل ندارند و از طرف دیگر ایران برای تجار روس شناخته شده نیست و کالاهایی که مردم روسیه مصرف می‌کنند، کالاهایی بوده که از جاهای دیگر می‌آمده و تنوع داشته یا مذاق و طبع آنها عادت کرده بوده و الان هم که طی سه سال جنگ انواع مختلف کالاهای ترک بازار روسیه را پرکرده و خیلی سخت است که تجار ایرانی بخواهند با توجه به سیستم غیر حرفه‌ای خود، بر بازار روسیه مسلط شوند. از سمت دیگر باید یادآوری کرد که کالاهای روسیه در ایران چندان مطلوب نیست. الان چند سال است که می‌خواهند اتومبیل‌های روسی را به ایران بیاورند اما اقدامی صورت نگرفته است. البته مقداری از آن مربوط به تحریم‌ها و مقداری به بازار فروش مربوط است. بنابراین همین که توافقی بین ایران و روسیه به امضا رسید، گفته شد که تحولی صورت می‌گیرد و هنوز از این تحول خبری نیست. البته از زمانی که هر دو کشور تحریم شدند، اگر از چهار میلیارد دلار، دو میلیارد دلار برای بخش نظامی باشد، از دو میلیارد، شاید بتوان گفت که مثلاً یک میلیارد دلار اضافه شده و در این چند سال به سمت جلو حرکت کرده‌اند، اما در مجموع سطح مبادلات تجاری بین دو کشور تقریبا با سطح مبادلات تجاری ایران و افغانستان هم‌سطح است. البته روسیه کجا و افغانستان کجا... برای ایجاد تحول مثبت باید یک اراده جدی وجود داشته باشد، یا با این توافقنامه به وجود بیاید که دو کشور بتوانند فعالیت خود را بیشتر کنند. باید صبر کرد که این توافقنامه از نظر تجاری چگونه جواب می‌دهد. با همه اینها تجربه نشان داده که بخش نظامی نسبت به بخش‌های دیگر با سرعت بیشتر و بهتری کار می‌کند.

وقتی با آمریکا روابط سردی داریم و مشکلات را حل نکرده‌ایم، نباید انتظار داشته باشیم روسیه به خاطر ایران توافق خود با غرب را نادیده بگیرد. هر کشوری دنبال منافع خودش است

* سازوکارهایی مثل بریکس، شانگهای و اوراسیا چه میزان می‌تواند در این مناسبات اقتصادی تاثیر داشته باشد؟

البته هنوز چهارچوب تبادلات مالی بریکس حل نشده است. یعنی اینکه یک ارز جدید در مقابل دلار ایجاد شود و بعدها روس‌ها و چینی‌ها به ویژه از زمانی که ترامپ آمده گفتند که ما نمی‌خواهیم دلار را تضعیف کنیم. از طرف دیگر شانگهای در اصل یک سازمان ضد تروریستی است و اقتصادی نیست. هرچند که قرار است در کنار این فعالیت‌ها فعالیت‌های اقتصادی هم صورت گیرد. خوب است که ایران عضو شانگهای و بریکس است، اما هنوز این نهادها و سازمان‌ها به مرحله‌ای نرسیدند که مثلا مثل سازمان آ. سه. آن، اتحادیه اروپا یا حتی مثل شورای همکاری خلیج فارس فعلا تسهیلاتی برای این کشورها قائل شوند که کشورهایی که حتی در تحریم هستند بتوانند از فرصت‌های ایجاد شده استفاده کنند. لذا هنوز این شرایط در این سازمان‌های نوظهور ایجاد نشده و شاید در آینده به ویژه در رابطه با بریکس انجام شود. اما من فکر می‌کنم امر بسیار زمان‌بری است و ایران و روسیه اگر بخواهند کاری کنند، در قالب توافقنامه دوجانبه بهتر می‌توانند کاری از پیش ببرند.

*پیش از سفر آقای پزشکیان به تاجیکستان و روسیه هفته گذشته شاهد بودیم که هیأت ایرانی برای دومین بار برای مذاکرات با تروئیکای اروپایی عازم ژنو شد و این مساله مطرح شد که دولت در حال پیشبرد سیاست خارجی بر مبنای سیاست متوازن است. یعنی از یک طرف مذاکره با غربی‌ها را دنبال می‌کند و از طرف دیگر با روسیه و چین توافقات خود را پیش می‌برد، اساسا این سیاست متوازن را چطور می‌بینید؟

به نظر من با روسیه و چین که ایران مصمم است که کار خود را ادامه دهد و اگر تحریم برداشته شد بیشتر کار کند. در رابطه با غرب هم چه اروپا چه آمریکا آقای پزشکیان در همان کارزار انتخاباتی خود اعلام کرد که می‌خواهیم توازنی بین شرق و غرب ایجاد کنیم. سیاست ایران هم از ابتدای سیاست مستقلی اعلام شده است. بعد از که آقای پزشکیان سر کار آمد اعلام کرد که آماده گفت‌وگو با اروپا هستیم و هرچند با تاخیر شد حالا معلوم نیست تاخیر از سوی اروپایی‌ها بوده یا تحت دستور ایرانی‌ها اما دو دور مذاکره در ژنو انجام شد. در دور اول گفتند که بیشتر جنبه ارزیابی دارد و دور دوم هم گفتند صرفا مسائل هسته‌ای... البته در دور اول اعلام شد که مسائل گوناگون منطقه‌ای، حقوق بشر و هسته‌ای هم بررسی می‌شود. اروپایی‌ها روی مسائل روسیه و مسائل موشکی هم انگشت گذاشتند اما ایران اعلام کرد در رابطه با مسائل موشکی صحبتی نمی‌کنیم. حالا طرف ایرانی علاقه‌مند است و اخیرا اعلام کرده که فقط در مورد مسائل هسته‌ای گفت‌وگو می‌کنیم. البته این گفت‌وگوها ادامه دارد و باید ببینیم خواسته آنها چیست و آیا می‌خواهند بر معیار برجام صحبت کنند یا با توجه به تحولاتی که در منطقه ایجاد شده خواسته بیشتری دارند. آمریکا هم نظاره می‌کند که بین اروپا و ایران در این دو سه جلسه چه چیزایی تبادل شده و اروپا چه خواسته و ایران چه خواسته و می‌خواهد چه بدهد. لذا حتما بین اروپا و آمریکا تماس‌هایی هست که در واقع آمریکا بداند که چه چیزهایی بین ایران اروپا مطرح شده که بخواهد معیارهای خود را در رابطه با گفت‌وگو با ایران تنظیم کند. الان هنوز ما نه از طرف ایران و نه از طرف اروپایی چیزی نشنیده‌ایم که طرف ایرانی چه خواسته‌ای دارد و یا طرف اروپایی چه خواسته‌ای دارد. احساسم از صحبت‌هایی که مقامات مطرح کردند این است که طرف ایرانی اخیرا بیشتر به سمت برجام، البته نه اینکه دقیقا برجام اجرا شود، اما طرف ایرانی تمایل دارد که مبنا و پایه گفت‌وگوی آینده، چهارچوب برجام باشد و تغییراتی در آن انجام شود. حال باید یک دور دیگر مذاکره صورت بگیرد تا ما مقداری اطلاعات بیشتری کسب کنیم.