پازل قدرت های جهانی برای خاورمیانه

این در حالی است که در روزهای گذشته سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه ایران در سفرهایی فشرده، ابتدا راهی دمشق و آنکارا شد تا با دیدار با سران سوریه و ترکیه، زمینه توقف پیشروی مخالفان اسد را فراهم کند و پس از آن نیز در سفری که به بغداد داشت، سعی کرد با رایزنی با مقام‌های عراقی، دست‌کم شرایطی را فراهم کند که امکان کمک جمهوری اسلامی به دولت اسد از طریق خاک عراق فراهم شود. همزمان حزب‌ا... لبنان نیز اعلام کرده که کنار بشار اسد خواهد ایستاد و به ارتش سوریه کمک خواهد کرد. واقعیت این است که آسیب‌های وارد شده به نیروهای حزب‌ا... در پی جنگ با اسرائیل در ماه‌های گذشته آنقدر بوده که این نیروی مهم نیاز به تجدید قوا داشته باشد. فراتر از تحولات منطقه‌ای در سوریه، آنچه حائز اهمیت بوده و تاثیرات میان‌مدت و بلندمدت دارد، تاثیر سقوط احتمالی دولت اسد بر وضعیت منطقه و پرسش‌هایی از این دست است که ذهن بسیاری از ایرانیان را به خود مشغول ساخته است. «آرمان ملی» برای تحلیل و بررسی آخرین تحولات سوریه با دکتر علی بیگدلی تحلیلگر روابط بین‌الملل گفت‌وگو کرده که در ادامه می‌خوانید.

*چرا حکومت بشار اسد طی مدت کوتاهی در آستانه سقوط قرار گرفته است؟ چه عواملی باعث شد گروه موسوم به تحریرالشام در مدت یک هفته تا به این حد در خاک سوریه پیشروی کنند؟

به نظر می‌رسد یک اجماع و برنامه کنترل شده‌ای در این زمینه در کار بوده و آمریکا، اسرائیل، عربستان و ترکیه به دنبال این هستند که این روند ادامه یابد. این در حالی است که روسیه نیز در چند روز گذشته هیچ گونه حرکت موثری انجام نداد و یا اگر هم اقدامی هم صورت گرفت بسیار کمرنگ بود. واقعیت این است که سرنوشت آقای بشار اسد مشخص نیست و نوع صحبت‌های آقای عراقچی در بغداد نشان می‌‌دهد که ایران امید چندانی به بازگشت آرام به شرایط قبل ندارد و واکنش‌های بسیار محدود و کمرنگ در سوریه نیز احتمالا از همین نگاه حکایت دارد. نکته مهمی که در این زمینه وجود دارد این است که شواهد و قرائن نشان می‌دهد که روسیه به صورت غیر مستقیم با ترکیه درباره سوریه به توافقاتی دست پیدا کرده است. هدف روسیه نیز این است که با ضمانت حفظ پایگاه دریایی خود در بندر طرطوس سوریه که تنها مرکز نظامی و دریایی این کشور در دریای مدیترانه است، با ترکیه در این زمینه توافق کرده تا این پایگاه را در دست داشته باشد و در برابر تحولات این روزها تحرک خاصی نداشته باشد.

*چرا در حالی که ایران یکی از مهم‌ترین متحدان بشار اسد و حامی اصلی وی بوده، اما این روزها شاهد خویشتن‌داری ایران بوده‌ایم؟

مجموع شرایط نشان از آن دارد که احتمالا دولت فعلی سوریه به انتهای حیات سیاسی خود می‌رسد. گفته شده که نیروهایی که به صورت مستشاری حضور داشته‌اند، جابه‌جا شده و به نقاط خاصی رفته‌اند. زیرا برخی شهرهای مورد نظر ایران تصرف شده و مشکلاتی برای تردد نیروهای مستشار ایرانی به وجود آمده و پیچیدگی‌هایی را به وجود آورده است. مهم‌ترین مساله‌ای که در ماجرای اخیر سوریه وجود داشته این بود که راه‌های ارتباطی ایران با حزب‌ا... لبنان و حماس قطع شود که این خواسته آمریکا و اسرائیل بوده است. این در حالی است که ترکیه نیز با اهداف دیگری از قبیل مبارزه با کردها از نیروهای شورشی در سوریه حمایت کرد و به همین دلیل کنترل شرایط برای بشار اسد دشوار شده است. آنچه اتفاق افتاد در نگاه اول به زیان کشورهای حامی بشار اسد بوده است. اگر وضعیت ادامه داشته باشد احتمال دارد راه‌های ارتباطی با محور مقاومت مسدود شود و از این رو گفته می‌شود که شرایط به شکلی شده که منطقه در حال پوست‌اندازی است. از دیدگاه غربی‌ها منطقه خاورمیانه باید به هر قیمتی که شده به سمت کاهش تنش پیش برود تا این کشورها بتوانند سرمایه‌های غربی‌ها را که با تورم و عدم رشد اقتصادی مواجه شده فعال کنند. در شرایط کنونی کشورهای غربی دچار انباشت سرمایه و کالا و کاهش رشد اقتصادی شده‌اند. به همین دلیل خاورمیانه به عنوان ثروتمندترین منطقه دنیا می‌تواند برای ورود کالا و سرمایه‌های غربی نقش تعیین کننده‌ای داشته باشد. نکته دیگر اینکه ایران از نظر سازماندهی دیگر مانند گذشته نیست و حزب‌ا... که نقش موثری در سرکوب داعش داشت نیازمند تجدید قوا است. این نکته را نیز باید در نظر داشت که مواضع و سیاست‌های اخیر بشار اسد در زمان جنگ حماس و حزب‌ا... و سکوت او می‌تواند یکی از دلایل حساسیت کم ایران نسبت به شرایط فعلی سوریه باشد.

*سقوط حکومت بشار اسد به عنوان کشور متحد ایران در منطقه چه پیامدهایی برای ایران خواهد داشت؟

بعد از دوران حافظ اسد و در تمام دوران بشار اسد، در حمایت از ایران، حتی یک گلوله به سمت بلندی‌های جولان پرتاب نشد. این حرف به معنای این است که بشار اسد در تنش بین ایران و اسرائیل دخالت نکرد. از طرف دیگر بشار اسد هم تاکنون تقاضایی از ایران برای کمک نداشته است و عراق هم اجازه نداده نیروهای حشدالشعبی به سوریه بروند. در چنین شرایطی تحریرالشام نیز اخطار داده که نیروهای دیگر کشورها وارد سوریه نشوند. در صورتی که تحول خاصی ایجاد نشود و تا زمانی که ایران برای شرکت مستقیم و صرف هزینه بیشتر دلایل قانع کننده نداشته باشد، دیگر مانند دوران سردار سلیمانی وارد درگیری تمام‌عیار از نوعی که وارد نبرد با داعش شده بود، نخواهد شد. به همین دلیل که شرایط برای ورود کشورهای حامی سوریه فراهم نشده، احتمالا بشار اسد احساس تنهایی می‌کند. اما اگر دسیسه‌های طراحی شده به نتیجه بنشیند و نقشه خاورمیانه تغییر کند، تردید نیست که این تغییر به سود کشورمان نخواهد بود. نکته دیگر اینکه تحریرالشام تعالیم خود را از ترکیه آموخته، از وحشی‌گری‌های داعش فاصله گرفته و به نیروهای خود دستور داده به اقلیت‌های دینی کاری نداشته باشند و با مردم عادی با خشونت رفتار نکنند. همین مساله سبب شده نیروهای نظامی به راحتی عقب نشینی کنند و در مقابل آنان مقاومت نکنند که این خود نشان می‌دهد این مساله یک موضوع سازمان یافته بوده که سال‌ها درباره آن فکر شده است. کانون این برنامه‌ریزی ترکیه و با همکاری اسراییل، آمریکا، عربستان و... بوده است. نکته دیگر اینکه در قدرت ماندن بشار اسد در سوریه رویکرد مورد نظر کشورهای عربی نیست. به عنوان مثال عربستان و امارات به او پیشنهاد دادند ارتباط خود را با ایران قطع کند تا سوریه را دوباره بسازیم اما بشار اسد این کار را نکرد. به عبارت دیگر اگر بشار اسد از ایران فاصله گرفته باشد، هنوز از سوی عربستان و کشور‌های عربی خلیج فارس جذب نشده و این به معنای جدا افتادگی است. این جدا افتادگی به احتمال زیاد پایان عمر سیاسی او نیز خواهد بود.

مهم‌ترین مساله‌ای که در ماجرای اخیر سوریه وجود داشته این بود که راه‌های ارتباطی ایران با حزب‌ا... لبنان و حماس قطع شود که این خواسته آمریکا و اسرائیل بوده است

*اگر تحریر الشام قدرت را در سوریه به دست بگیرد حضور یک حکومت رادیکال تکفیری چه مخاطراتی در منطقه و به خصوص برای ایران خواهد داشت؟

رهبران تحریرالشام به خوبی به این نکته آگاهی دارند که حریف ایران نخواهند شد. نکته دیگر اینکه اگر ایران بخواهد از سوریه خارج شود نشان می‌دهد که ایران نیز راضی شده نفوذ خود را در سوریه کاهش بدهد. اگر قرار باشد به قدرت رسیدن این گروه مخاطراتی داشته باشد قبل از ما عراق در خطر بیشتری است. نکته جالب اینکه در نگاه اول به نظر می‌رسد که با قدرت گرفتن تکفیری‌ها باید رژیم صهیونیستی در مخاطره قرار بگیرد اما سکوت این رژیم نشان می‌دهد که از طریق آمریکا در جریان این اتفاقات قرار گرفته و از این تحولات رضایت دارد. وضعیت گروه تحریر الشام با طالبان متفاوت است. طالبان هیچ گاه اقدام فرامرزی نکرده و دست به ترور خارج از افعانستان نزده و به همین دلیل با داعش و القاعده وضعیت متفاوتی دارد. در شرایط کنونی نیز نمی‌توانیم قضاوت کنیم که در آینده چه اتفاقی در سوریه خواهد افتاد. بدون تردید اتفاقاتی که در سوریه در حال رخ دادن است به صورت سازمان یافته شکل گرفته، ترکیه از مخالفان بشار اسد حمایت کرده و به آنها پهپاد و موشک داده است. البته هنوز گروه موسوم به تحریر الشام مانند داعش دست به وحشی‌گری و خشونت نزده‌اند و رویکرد دیگری در پیش گرفته‌اند. فراموش نکنیم حمایت ترکیه از مجموعه تحولاتی که علیه دولت اسد سامان یافته که به‌طور رسمی و علنی اعلام شد، نشان می‌دهد آنچه ظرف یک هفته تا 10روز گذشته رقم خورده و در حال حاضر به لحظاتی حساس و تعیین ‌کننده رسیده، اتفاقی دفعی و بدون برنامه قبلی نیست بلکه با برنامه‌‌ریزی‌‌های دقیق از پیش تعیین‌ شده انجام گرفته و حتی بعید نیست که روس‌ها نیز در انجام این برنامه‌‌ریزی‌‌ها و هماهنگی‌‌ها دخیل بوده باشند. با وجود آنکه بسیاری از نقاط سوریه زیر آتش نیروهای مخالف دولت اسد قرار گرفته و مناطقی که برخی حامیان خارجی اسد ازجمله ایران در آن ایفای نقش می‌کردند، مورد حمله قرار گرفته، مناطقی که مشخصا محل رفت و آمد روس‌ها بود، هنوز مصون مانده است. چنانکه منطقه طرطوس که تنها پایگاه دریایی روسیه در جهان است، تقریبا امن باقی مانده و از سوی دیگر، واکنش نظامی روسیه نیز که عمدتا از طریق حملات هوایی انجام می‌شد، به چند اقدام و عملیات هوایی بسیار سبک محدود مانده است. بنابراین به نظر می‌رسد میان آمریکا، اسرائیل، ترکیه و حتی روسیه نوعی هماهنگی انجام گرفته و این طرح با هماهنگی قبلی و اطلاع تمامی این چهار بازیگر خارجی به اجرا در آمده است. ضمن آنکه باتوجه به سرعت فراتر از انتظار مخالفان در پیشروی در خاک سوریه، دست‌کم برخی فرماندهان و مستشاران نظامی سوریه نیز پیشاپیش در جریان این عملیات قرار داده و به‌ نحوی همسو با روند پیشروی مخالفان دست به اقداماتی زده‌اند تا با حداقل تنش و کمترین مقاومت، زمینه پیشروی مخالفان فراهم‌اید.اگر تحولی اتفاق نیفتد و پیشروی نیروهای مخالف با همین سرعت ادامه داشته باشد، اگر حلقه محاصره تنگ شود و مخالفان بتوانند به آسانی وارد دمشق شوند و در این بین با مقاومت مواجه نشوند، مجموع این تحولات نشان خواهد داد که احتمالا به پایان حیات سیاسی بشار اسد نزدیک می‌شویم. موضوعی که به معنای دشوار شدن ارتباط ایران و حزب‌ا... خواهد بود.