ارمنستان زیر تیغ جنگ؛ جاه‌طلبی سرزمینی باکو فراتر از قره باغ خواهد بود؟

رسول سلیمی: در سال ۱۴۰۲ یکی از تکان دهنده‌ترین تحولات ژئوپلیتیکی مرزهای شمالی ایران در منطقه ارمنی نشین قره باغ کوهستانی رخ داد. پس از سه دهه تنش و درگیری، تنها یک روز طول کشید تا اذربایجان منطقه مورد مناقشه را تصرف کند. ارمنستان که به اندازه آذربایجان از کمک اسرائیل و روسیه و حتی غرب برخوردار نبود، ضعف ساختار نظامی و سیاسی این کشور باعث شد، جمعیت ۱۲۰،۰۰۰ ارمنی قومی قره باغ کوهستانی در یکی از سخت‌ترین نمونه‌های اوارگی اجباری در قرن بیست و یکم از خانه‌های خود فرار کنند.

بااین‌حال، متأثر از جنگ‌های اوکراین و غزه، توجه بین‌المللی به‌زودی از قفقاز جنوبی دور شد. آذربایجان نیز با هیچ‌یک از عواقب بین‌المللی برای اقدامات خود مواجه نشد، تا مسیر جاه‌طلبی این کشور بیش‌ازپیش هموار شود. چه آنکه سقوط قراباغ کوهستانی تمام مشکلات بین ارمنستان و آذربایجان را حل نکرد. این دو همسایه هرگز روابط دیپلماتیک برقرار نکردند و تبادل تجاری نیز ندارند و هر دو کشور اکنون طرف دیگر را دشمن می‌بینند.

بیشتر بخوانید:

علی‌اف یک چیز را به خوبی می‌داند/ باکو در یک خودکامگی تلفیقی به سر می‌برد

ریشه‌یابی دعوای ارمنستان و روسیه/ اتفاقی که به نفع غربی‌ها تمام شد

بازی مشترک روسیه و ترکیه در زمین آذربایجان/ جنگ غزه چه تأثیری بر مناقشات قفقاز دارد؟

موقعیت خطرناک قفقاز برای آغاز جنگ جدید

ناظران سیاسی می‌گویند پس از یک دهه تسلیح آذربایجان از سوی اسرائیل، ترکیه و سایر کشورها، ارتش آذربایجان را بسیار قدرتمندتر از ارمنستان کرده است به‌نحوی‌که در جنگ اخیر در عرض چند ساعت توانست کنترل بخش‌هایی از خاک ارمنستان را به دست بگیرد. ازاین‌رو تحلیلگران روابط بین‌الملل احتمال می‌دهند آذربایجان در حال آماده‌سازی حمله‌ای دیگر باشد. حمله‌ای با بهانه تأمین امنیت مسیر نخجوان که منطقه‌ای به وسعت جمعیتی ۱۰۰،۰۰۰ نفر را تشکیل می‌دهد. اقدام نظامی تهاجمی آذربایجان برای ایجاد این راهرو می‌تواند به تقسیم ارمنستان منجر شود و صدها هزار پناهنده جدید در این روند ایجاد کند.

این احتمال زمانی تقویت می‌شود که باتوجه‌به اینکه قدرت‌های خارجی، از جمله روسیه، متحد سابق ارمنستان، درگیر جنگ اوکراین هستند و اسرائیل نیز در غزه با حماس در حال جنگ است، اگرچه فرصت برای آذربایجان فراهم است؛ اما از سوی دیگر آذربایجان از کمک متحدان خود بی‌بهره است آن‌چنان که ارمنستان نیز نمی‌تواند روی کمک اروپا و امریکا حساب باز کند؛ بنابراین در شرایط فقدان محاسبه هر دو کشور بر کمک‌های خارجی، بهترین فرصت برای آذربایجان فراهم است تا با بهره‌گیری از برتری قدرت نظامی خود جاه‌طلبی‌های خود را توسعه دهد.

راه‌حل جلوگیری از جنگ چیست؟

تحلیلگران سیاسی معتقدند بهترین راه‌حل برای جلوگیری از یک جنگ دیگر در شمال ایران این است که ایران ابتکار نشست «۳+۳» را با همکاری روسیه پیگیری نماید تا ارمنستان و آذربایجان به میز مذاکره بازگردند و دو کشور مذاکرات صلح را از سر گیرند. چه آنکه یکی از سرفصل‌های این مذاکرات آن است که مسائل مربوط به قره باغ کوهستانی مانند بازگشت ساکنان سابق ان حل و فصل شود و درباره اختلافات پایدار دو کشور، به ویژه در مورد مرزها و راهروهای اتصال اذربایجان به نخجوان تصمیم سازی شود. در همین حال؛ قدرت‌های غربی تلاش کردند اذربایجان را تحت فشار قرار دهند و نشان دهند که عدم تمایل به بازگشت به مذاکرات ممکن است به قیمت از دست دادن قراردادهای تجاری دوجانبه و سایر پروژه‌های برنامه ریزی شده تمام شود. موضوعی که ایران نیز می‌تواند از کانال روسیه و با پیگیری فعالانه مذاکرات، از وقوع جنگ در مرزهای شمالی که این بار به تغییر ژئوپلیتیک قفقاز به ضرر ایران تمام خواهد شد، جلوگیری کند.

ضعف تسلیحاتی ارمنستان زمینه‌ساز جنگ آینده

تنش‌های بین قومی قفقاز، اولین‌بار به جنگ قراباغ کوهستانی در اوایل دهه ۱۹۹۰ منجر شد. زمانی که بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ارمنستان و اذربایجان به عنوان کشورهای مستقل ظاهر شدند و در اولین جنگ میان دو کشور طرف ارمنی قاطعانه پیروز شد. نیروهای ارمنی نه تنها قره باغ کوهستانی بلکه هفت منطقه مجاور اذربایجان را نیز تصرف کردند. یک اتش بس برای ربع قرن و تا سال ۲۰۲۰ بر سیاست خارجی دو کشور سایه انداخت.

اما حمله شش‌هفته‌ای آذربایجان - معروف به جنگ دوم قراباغ کوهستانی - وضعیت موجود در منطقه را برهم زد. آذربایجان با کمک هواپیماهای بدون سرنشین و توپخانه جدید، نیروهای ارمنی را شکست داد و بیشتر سرزمین‌هایی را که در دهه ۱۹۹۰ از دست داده بود، بازپس گرفت، اگرچه از تصرف تمام قره باغ کوهستانی خودداری کرد. درگیری‌ها پس از ان به پایان رسید که روسیه به توافق اتش بس کمک کرد و نیروهای حافظ صلح را به قره باغ کوهستانی فرستاد که حدود ۱۲۰ هزار ارمنی در آن سکونت داشتند.

اما این توافق هرگز پایدار نبود. بلافاصله پس از آتش‌بس، سربازان هر دو طرف شروع به ایجاد مواضع نظامی جدید در امتداد خط تماس جدید و حفر سنگر کردند. آذربایجان که ارتش آن به برتری نظامی نسبت به ارتش ارمنستان در سال ۲۰۲۰ رسیده بود، منابع مالی و تسلیحاتی بیشتری را به نیروهای مسلح خود اختصاص داد و با خریداری تکنولوژی‌های مدرن از اسرائیل توانست تا حد زیادی از منابع سوداور نفت و گاز خود را در جهت برتری نیروهای مسلح بهره برداری نماید. در مقابل ارمنستان به دلیل ضعف منابع طبیعی و اقتصاد به مراتب کوچک‌تر از آذربایجان، نتوانست ذخایر تسلیحات و مهماتی را که در سال ۲۰۲۰ تخلیه کرده بود، دوباره تامین کند و از سوی دیگر با ضعف روحیه سربازان خود نیز مواجه بود که از آذربایجان شکست خورده بودند.

شمشیر داموکلس بالای سر ارمنستان

پیامد جنگ دوم قراباغ به آوارگی ده‌ها هزار نفر انجامید. گزارش منابع غربی حاکی از آن است که تعداد کمی از این پناهندگان معتقدند که جنگ تمام شده است و این افراد از وقوع جنگ جدید می‌ترسند. ارمنستان دلایل زیادی برای نگرانی دارد. یک درگیری جدید در بخش جنوبی کشور از نظر نظامی بسیار شبیه عملیات اخیر قراباغ کوهستانی است، اما در مقیاس بزرگ‌تر و بااهمیت بیشتری از وقوع آنچه که پیش‌تر اتفاق افتاد.

ارزیابی تحلیلگران سیاسی نشان می‌دهد که تنها چند ساعت طول می‌کشد تا نیروهای آذربایجانی بسیاری از زیرساخت‌های حیاتی ارمنستان، به‌ویژه در مناطق جنوبی این کشور را تصرف کنند که منجر به آوارگی عمده غیرنظامیان می‌شود. ازاین‌رو ارمنستان از شمشیر داموکلسی که بالای سرش گذاشته شده می‌ترسد. بیش از دو سال است که دو کشور تلاش می‌کنند تا در مورد تعیین مرز مشترک خود، هم به‌صورت دوجانبه و هم با مشارکت کشورهای خارجی، گفتگو کنند. توافق درباره مسیر مرزی دو کشور می‌تواند روی کاغذ به خروج نیروهای آذربایجانی از خاک ارمنستان منجر شود.

میانجی‌گری کشورهای خارجی زیر سایه بی‌اعتمادی

در سه سال گذشته، روسیه و غرب تلاش کرده‌اند تا فعالانه در مذاکرات بین ارمنستان و آذربایجان برای رسیدن به توافق در مورد خطوط مرزی میان دو کشور میانجیگری کنند. طرفین راه‌حل‌هایی برای کنترل گذرنامه و گمرک در مرز ارائه دادند و اتحادیه اروپا نیز پیشنهاد سرمایه‌گذاری در ساخت یک راه‌آهن جدید را داد که از طریق بخش ارمنی مسیر اجرا می‌شده است. بااین‌حال، مسئله آذربایجان همچنان این است که کدام نهاد امنیت مسیر را تضمین خواهد کرد. پس ازآنکه روسیه در ماه سپتامبر نتوانست از حملات آذربایجان جلوگیری کند، ارمنستان به روسیه نیز بی‌اعتماد شده و در عوض، ارمنستان اکنون پروژه‌ای را دنبال می‌کند که آن را "تقاطع صلح" می‌نامد و وعده داده که در صورت‌پذیرش شرایط پیشنهادی، مرزهای خود را با ارمنستان باز کند.

سایه جنگ بر سر دو کشور برقرار است

در شرایطی که ارمنستان و آذربایجان به میز مذاکره بازنگردند، احتمال جنگ تقویت می‌شود. در طول بیش از ۳۰ سال جنگ، این دو کشور بارها به توافق نزدیک شدند. اما با افزایش تنش‌ها، چشم‌انداز صلح تضعیف شد. این در حالی است که در غیاب یک راه‌حل دیپلماتیک برای مسائل باقی‌مانده مربوط به تعیین مرز و کریدور، یک جنگ جدید می‌تواند ارمنستان را از بین برد.ازسرگیری مذاکرات بین دو کشور نیز آسان نخواهد بود. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، دو جلسه برنامه‌ریزی‌شده با نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان را که توسط اتحادیه اروپا در ماه اکتبر قرار بود برگزار شود، رد کرد. امریکا نیز اخیراً آذربایجان را تحت‌فشار قرار داده تا به میز مذاکره بازگردد. اگرچه تاکنون رویکرد امریکا نتیجه‌ای نداشته است تا آنجا که در اواخر ماه نوامبر، انتونی بلینکن، وزیر امور خارجه این کشور مجبور شد با علی‌اف تماس بگیرد تا او با سفر نمایندگان امریکا به این کشور موافقت کند.

ازاین‌رو به نظر می‌رسد آنچه خواهد توانست در ماه‌های آینده از هرگونه هیجان‌زدگی آذربایجان برای آغاز جنگی دیگر جلوگیری کند نه امریکا و غربی‌ها بلکه اتحادی از کشورهای شرقی با محور روسیه و ایران است تا بتوانند از مسیر مذاکرات ۳+۳ منافع هر دو کشور آذربایجان و ارمنستان را تامین نمایند.