آیا مادر حضرت ابوالفضل با شمر نسبتی داشت؟ ماجرای ازدواج ام البنین با حضرت علی(ع) چگونه بود؟

به گزارش آرمان ملی آنلاین، حجت الاسلام موسوی درچه از پژوهشگران حوزه علمیه قم در مطلبی پیرامون وفات حضرت ام البنین (س) نوشت: فاطمه دختر حزام بن خالد یا حرام بن خالد و از نوادگان کلاب است وفات۷۰ ه‌ق معروف به اُمّ‌البَنین، همسر امام اول شیعیان، علی بن ابی‌طالب پس از شهادت حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، امیرالمؤمنین با معرفی برادرش عقیل با فاطمه کلابیه ازدواج کرد.

تاریخ تولد

پنج سال از هجرت پیامبر اسلام به همراه امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام ۲۳ ساله از مکه به مدینه گذشته بود که دختری در خانواده ای اصیل، نجیب شجاع و غیور دیده به جهان گشود؛ حضرت ام البنین در سالی متولد شد که برای پیامبر و یارانش در مدینه سال بسیار سختی بود؛ سالی که تمام احزاب کفار و مشرکین برای ریشه کن کردن اسلام با لشگر بسیار زیاد به سوی مدینه گسیل شده بودند و قصد داشتند سفره اسلام و مسلمین را از عالم برچینند. اما اراده خدا چیز دیگری را برای مسلمانان تقدیر کرده بود.

پس از تلاش های دو طرف برای غلبه بر دیگری، قهرمان کفر عمر بن عبدود با اسب غول پیکر خود از خندق رد شد ولی با ضربه امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام به هلاکت رسید. در همین سال در بخش جنوبی شهر مکه در طایفه هوازن، در میان قبیله نام آور کلاب و در خانه جزام بن خالد همه چشم به راه تولد نوزادی بودند؛ نوزادی که مقدر بود در آینده به همسری قهرمان ایمان و عدالت، امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام در آید.

البته تاریخ دقیق تولد آن بزرگ بانوی ادب، اخلاق وکرامت به صورت دقیق مشخص نیست. تاریخ های مختلفی در تاریخ برای ایشان تخمین زده شده است. به هر صورت شاید بتوانیم به تاریخ ولادت او دست یابیم آن هم از طریق ولادت فرزند ارشدش، قمربنی هاشم که مورخان آن را سال ۲۶ هجری نوشته اند و عمر شریفش‌ به هنگام شهادت در سرزمین کربلا حسب روایت طبرسی در کتاب خود اعلام الوری ۳۴ یا ۳۸ سال بوده است.

بنابراین منابع شیعی با توجه به تاریخ ولادت فرزند اولشان حضرت اباالفضل العباس که در سال ۲۶ ه ق بوده‌ است، تاریخ ولادت ایشان را در سال‌های ۵ و ۹ هجری قمری دانسته ‌است.

از اینها گذشته امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام ، پس از شهادت حضرت فاطمه ، از برادرش عقیل که در علم انساب مهارت و تخصص داشت، می خواهد که از تبار شجاعان و دلاوران برای وی همسری را معرفی نماید. این کلام حضرت نشانگر آن است که ام البنین در آن دوران دختری بوده که به سن بلوغ عقلی و جسمی رسیده بوده و لذا می توانست همسر آن حضرت باشد.

بنابراین نمی توان سن ایشان را زیر ۱۵ سال در نظر گرفت. و اگر چنین بود، عقیل از او یاد نمی کرد. به خصوص که او به علم انساب آشنایی کامل داشت و معقول آن بود که دختری را برای برادرش برگزیند که هم از نظر سن و سال و هم از جهت صلاحیت و شایستگی مناسب وی باشد. همچنین بعید به نظر می رسد این وصلت بعد از سال ۲۶ هجری صورت گرفته باشد چرا که فرزند برومندش، عباس در سال ۲۶ و یا ۲۳ هجری به دنیا آمده است.

به هر حال از آنجایی در منابع تاریخی به تاریخ ولادت حضرت ام البنین(س) اشاره دقیقی نشده است، لذا نمی توان در رابطه با تفاوت سنی ایشان با امام علی(ع) و بزرگتر یا کوچکتر بودن ایشان از فرزندان حضرت علی(ع) اظهار نظر کرد.

همچنین چون زمان ازدواج ام البنین(س) با امام علی(ع) در منابع ذکر نشده است، لذا نمی توان گفت که حضرت ابوالفضل العباس چه مدت بعد از ازدواج ام البنین با امام علی(ع) متولد شدند.

اما آنچه مسلم است ولادت حضرت ابوالفضل العباس(ع) بزرگترین فرزند ایشان سال ۲۶ قمری بیان شده است، بنابراین اختلاف سنی فرزند ایشان حضرت ابالفضل العباس با فرزندان حضرت زهرا (سلام الله علیها ) به این صورت است. قمر بنی هاشم حدوداً ۲۳ سال از امام حسن مجتبی (علیه السلام )، ۲۲ سال از امام حسین(علیه السلام ) و ۲۰ سال از حضرت زینب(سلام الله علیها) کوچکتر بوده است.

پدر و مادر

حزام بن خالد بن ربیعة بن وحید بن کعب بن عامر بن کلاب ( از اجداد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و امیرالمومنین علیه السلام)، پدر ام‌البنین است. مردی شجاع، دلیر و راستگو که از صفات ویژه او اکرام به میهمان و منطق قوی اوست. و مادرش لیلی یا ثمامه دختر سهل بن عامر بن مالک است.

قبیله بنی‌کلاب به ویژگی‌های نیکوی اخلاقی از جمله، شهامت، رشادت و شجاعت مشهور بودند و همین موضوع در ازدواج امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) با ام ‌البنین تأثیرگذار بود.

انتخاب همسر

شایستگی های فردی و خانوادگی از جمله مهمترین ویژگی هایی است که در انتخاب همسر از سوی پیامبر اکرم و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام به آن تأکید شده است. و در مقابل پرهیز از ازدواج با افراد نالایق و ناشایست چه از نظر فردی و چه از نظر خانوادگی نیز سفارش شده است.

اصالت و نسب خانوادگی معیار مهمی در برقراری رابطه ها و پیوندهای سببی در میان خانواده ها و افراد است. یکی از راه هایی که می توان شاخص های رفتاری غریزی و تربیتی افراد را بررسی کرد پیشینه خانواده هاست خانواده به هر اندازه که شاخص های اخلاقی و رفتاری والاتری داشته باشد نشان دهنده اصالت بیشتر آن خانواده است. البته این قانون کلی نیست و در طول تاریخ استثناء هایی هم به صورت عینی مشاهده شده است و بر عکس آن نیز صادق است. مانند فرزندان انبیاء یا ائمه که گاهی با طهارت نسب و اصالت حسب باز هم مسیر خطا را طی کرده اند و یا به عکس کسانی که اصالت خانوادگی و شرافت نسبی برای آنها ذکر نشده ولی به مراتب عالی دست پیدا کرده اند. بنابراین یکی از مقدمات و شاید مقدمه مهم سعادت را می توان شرافت نسب و اصالت خانوادگی نام برد. با این وجود استعداد و قابلیت های فردی هم علت مکمل سعادت یا شقاوت فردی است.

در هر حال می توان دو عامل مهم محیط و شخصیت را در هر فرد به عنوان علل و اسباب سعادت و شقاوت آن فرد به حساب آورد. این موضوع در همه زمان ها صادق بوده و هست. اینکه هر شخصیتی را بر اساس محیط بیرونی زندگی و شخصیت درونی فرد بررسی کنیم. می توان راه دقیق و واضحی را طی کرد.

حضرت ام البنین علیهاالسلام از خاندان و طایفه ای است که به شهادت رشادت و شجاعت و ویژگیهای نیکوی اخلاقی مشهور بودند و همین موضوع در ازدواج علی علیه السلام با ام البنین علیهاالسلام تأثیر گذار بود.

خواستگاری امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام از ام البنین سلام الله علیها

عقیل بن ابی طالب در علم انساب و شناسایی افراد خانواده ها و قبیله های مختلف عرب تسلط کامل داشت. با توجه به تخصص و تجربه عقیل روزی امام علی (ع) از او خواست که دختری از طوایف مشهور عرب را برایش انتخاب کند تا از او فرزندانی رشید، شجاع، دلیر و با شهامت به وجود آید.

عقیل پس از تفحص و تجسس فراوان در بین قبایل و طوایف مختلف عرب و مطالعه در اخلاق و رفتار آنان سرانجام فاطمه را که بعدها به ام البنین معروف شد، پسندید و اوصاف او را به استحضار حضرت علی (ع) رسانید.

حضرت علی (ع) به او دستور داد که برای خواستگاری فاطمه (ام البنین) به بستگانش مراجعه کند. وقتی عقیل به خواستگاری ام البنین آمد، با حزام بن خالد پدر او در این باره صحبت کرد و حزام با کمال صداقت و راستگویی گفت: شایسته امیرالمومنین (ع) یک زن بادیه نشین با فرهنگ ابتدایی بادیه نشینان نیست، او با یک زن که فرهنگ بالاتری دارد باید ازدواج کند و این دو فرهنگ با هم فرق دارد؛ عقیل پس از سخنان وی گفت: علی (ع) از آنچه تو می گویی خبر دارد و با این اوصاف میل به ازدواج با او دارد، پدر ام البنین از عقیل مهلت خواست تا از مادر دختر ثمامه و خود دختر سوال کند و به او گفت: زنان بیشتر از روحیات و حالات دخترانشان آگاه هستند و مصلحت آنان را بیشتر می دانند.

خواب حضرت ام البنین سلام الله علیها

وقتی پدر ام البنین نزد همسر و دخترش برگشت، دید همسرش موهای ام البنین را شانه می زند و او از خوابی که شب گذشته دیده بود برای مادر سخن می گوید: « مادر خواب دیدم که در باغ سرسبز و پر درختی نشسته ام، نهرهای روان و میوه های فراوان در آنجا وجود داشت. ماه و ستارگان می درخشیدند و من به آنها چشم دوخته بودم و درباره عظمت آفرینش و مخلوقات خدا فکر می کردم، در مورد آسمان که بدون ستون بالا قرار گرفته است و همچنین روشنی ماه و ستارگان.

در این افکار غرق بودم که ماه از آسمان فرود آمد و در دامن من قرار گرفت و نوری از او مشاهده می شد که چشم ها را خیره می کرد، در حال تعجب و تحیر بودم که سه ستاره نورانی دیگر هم در دامنم دیدم، نور آنها نیز مرا مبهوت کرده بود. هنوز در حیرت و تعجب بودم که هاتفی صدا زد و مرا با اسم خطاب کرد. من صدایش را می شنیدم ولی او را نمیدیدم. گفت فاطمه مژده باد تو را به سیادت و نورانیت به ماه نورانی و سه ستاره درخشان که پدرشان سید و سرور همه انسانها است بعد از پیامبر (ص) و این گونه در خبر آمده است؛ پس از خواب بیدار شدم در حالی که می ترسیدم. مادرم تاویل رویای من چیست؟

زندگی حضرت ام البنین پس از شهادت امیرالمؤمنین

در منابع تاریخی هیچ اشاره ای به ازدواج وی پس از علی ابن ابی طالب نشده‌است حتی هنگامی که برخی از همسران علی بن ابی طالب برای مشورت درباره ی ازدواجشان به او مراجعه می‌کردند به آنان می‌گفت سزاوار نیست پس ازامیرالمؤمنین با مرد دیگری پیمان همسری ببندید.

ام البنین همسر شهید و مادر چهار شهید

با شهادت امیرالمؤمنین در محراب عبادت در مسجد کوفه حضرت ام البنین با صبر در این مصیبت عظمی به درجه رفیع همسر شهید نائل شد. اول مظلوم عالم امیرالمؤمنین مظلومانه در محراب عبادت به شهادت رسید. و این مصیبت عظمی بر عالم امکان تحمیل شد. حضرت ام البنین در کنار بقیه داغداران امیرالمؤمنین جزء صابرین این مصیبت به حساب می آید. تا اینکه سالها گذشت و با تحمل مصیبت های بزرگی همچون از دست دادن امام دوم خود، امام حسن مجتبی علیه السلام در نهایت در صحرای کربلا علاوه بر مصیبت مولی و سرور شهیدان حضرت سیدالشهداء اباعبدالله الحسین علیه السلام، چهار فرزند ام البنین(س) در کربلا، به شهادت رسیدند و این بانوی با عظمت به افتخار مادر شهیدان بودن نائل آمد و درکنار همسر شهید بودن، افتخاری دیگر بر صفحه افتخاراتش افزوده شد.

وقتی خبر شهادت فرزندانش به او رسید، سرشک اشک از دیده فرو ریخت و با روحیه ای قوی در اشعاری گفت:

«ای کسی که فرزند رشیدم عباس را دیدی که همانند پدرش بر دشمنان تاخت، فرزندان علی(ع)همه شیران بیشه شجاعتند. شنیده ام بر سر عباس عمود آهنین زدند، در حالی که دست هایش را قطع کرده بودند؛ اگر دست در بدن پسرم بود، چه کسی می توانست نزد او آید و با او بجنگد؟

زندگی ایشان پس از به شهادت رسیدن فرزندانش

پس از کشته شدن فرزندان ام البنین سلام الله علیها، ایشان هر روز با نوه‌اش عبیدالله فرزند حضرت اباالفضل العباس به قبرستان بقیع می‌رفت و در آنجا اشعاری می‌خواند که خود سروده بود و سپس دردمندانه گریه می‌کرد. مردم نیز گرد او می‌آمدند و با او همنوا می‌شدند. حتی گفته‌اند که مروان بن حکم در آنجا حضور پیدا می‌کرد و گریه می‌کرد.

همچنین گفته شده که زینب کبری پس از ورود به مدینه به دیدار ام البنین رفته و کشته شدن فرزندان او را به وی تعزیت می‌گوید.

نسبت با شمر

برخلاف باور رایج بین برخی مردم، شمر برادر حضرت ام البنین سلام الله علیها نیست. شمر بن ذی الجوشن و حضرت ام البنین سلام الله علیها، هر دو از نسل «کلاب» هستند. یعنی هر دو از قبیله بنی کلاب هستند.

کلاب از اجداد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام نیز هست که در قسمت پدر و مادر به آن اشاره شد. هر کدام با چند واسطه به «کلاب» می‌رسند. «کلاب» یازده پسر داشت. نام یکی از آنان «کعب» و نام دیگری «ضباب» و نام یک دیگر از فرزندان او « قصی » است.

ام البنین از نسل «کعب» و پیامبر اکرم و امیرالمؤمنین از نسل « قصی » و شمر، از نسل «ضِباب» است.

نسب ام البنین: فاطمه بنت حزام بن خالد بن ربیعه بن وحید بن کعب بن کلاب و نسب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امیرالمؤمنین علیه السلام: محمّد پسر عبدالله ( علی پسر ابوطالب ) پسر عبدالمطّلب پسر هاشم پسر عبدمناف پسر قصی پسر کلاب و نسب شمر: شمر بن ذی الجوشن (جمیل) بن اعور (عمرو) بن ضِباب (معاویه) بن کلاب است.

بنابراین فرزندان ام البنین از جمله قمر بنی هاشم حضرت اباالفضل العباس از سمت مادرشان به کلاب منتسب می شوند و شمر به واسطه پدرش ذی الجوشن از نوادگان کلاب است.

صفات اخلاقی و ویژگی های حضرت ام البنین

حضرت ام البنین ویژگی ها و صفات خاصی داشت که ایشان را نسبت به بقیه همسران امیرالمؤمنین پس از حضرت زهرا سلام الله علیها برتری می داد.

البته این مطلب به این معنا نیست که دیگر همسران امیرالمؤمنین شخصیت های کمی بودند. در مورد هر کدام از همسران امیرالمؤمنین که به مطالعه و تحقیق بپردازیم، خواهیم دید که هرکدام بر اساس قابلیت های فردی و ویژگی های شخصیتی از خرمن وجود نازنین مولا بهره هایی برده اند که آنها را نسبت به دیگران برتری ها و شایستگی هایی بخشیده است. افرادی همچون: اُمامه دختر ابوالعاص، اسماء دختر عمیس، خَولَه حنفیه دختر جعفر بن قیس، لیلای نَهشَلی دختر مسعود، که به دلیل کوتاهی مقال و اختصاص این تحقیق به حضرت ام البنین، پرداختن تفصیلی به آنهارا به منابع دیگر می سپاریم.

همسران امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام

نخستین همسر امیرالمؤمنین علی علیه السلام که ۹ سال تمام، تنها همسر امام به حساب می آمد، حضرت فاطمه زهرا علیها السلام بود. بعد از شهادت او، امام چند بار دیگر ازدواج فرمود که نام همسرانش از این قرار است: امامة دختر ابوالعاص ؛ اسماء دختر عمیس ؛ فاطمه کلابیه معروف به ام البنین، ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی، خولة دختر جعفر بن قیس ، صهباء معروف به ام حبیب دختر ربیعه، لیلی دختر مسعود، یاة دختر امرء القیس، ام شعیب مخزومیه، هملاء دختر مسروق نهشیله، هنگام شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام، چهار تن از همسرانش زنده بودند: امامه، ام البنین، اسماء بنت عمیس، لیلی بنت مسعود.[۱۸] در ادامه به توضیح برخی از همسران آن حضرت که نسبت به دیگران شاخص تر بودند اشاره مختصری می کنیم.

۱. اُمامه دختر ابوالعاص

اُمامه بنت ابوالعاص دختر زینب، دختر خوانده پیامبر خدا صلی الله علیه وآله و حضرت خدیجه است. زینب، پیش از اسلام با ابوالعاص، پسر خاله اش یعنی خواهرزاده ( حضرت خدیجه سلام الله علیها ) ازدواج کرده بود و دو فرزند داشت: ۱- علی که در کودکی مُرد و ۲- اُمامه که پیامبر صلی الله علیه وآله به او محبّت می ورزید. امام علی علیه السلام، بنا به وصیّت حضرت فاطمه علیها السلام با او ازدواج کرد. فاطمه زهرا علیها السلام به علی علیه السلام گفت: «او برای فرزندانم همچون من است. برخی روایت ها حاکی از آن است که امام علی علیه السلام از او فرزندی به نام محمّد داشت که «محمّد اوسط» نامیده می شد.

۲. اسماء دختر عمیس

اسماء بنت عمیس از زنان بزرگ در تاریخ اسلام و جزو نخستین زنانی است که به پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان آوردند. اسماء با جعفر بن ابی طالب، ازدواج کرد و با او به حبشه هجرت کرد و برای او سه فرزند آورد: عبدالله، عون و محمّد. چون جعفر به شهادت رسید، به ازدواج ابوبکر درآمد و محمّد بن ابی بکر را به دنیا آورد که قهرمان پایداری در ولایت علی علیه السلام بود.

اسماء همچنین، همراه و همدم فاطمه زهرا علیها السلام بود. او بود که به فاطمه علیها السلام پیشنهاد داد تا جسد مطهّرش را در تابوت نهند و در غسل او، امام علی را یاری داد. اسماء پس از فوت ابوبکر، به ازدواج امام علی علیه السلام درآمد و یحیی را برایش به دنیا آورد و تا زمان شهادت امام علیه السلام با او بود. او از راویان حدیث و از کسانی است که حدیث «ردّ الشمس» را نقل کرده اند.

۳. خَولَه حنفیه دختر جعفر بن قیس

در اینکه « خَولَه حنفیه » همسر امیرالمؤمنین ( علیه السّلام ) بود یا کنیز آن حضرت به شمار می رفت، اختلاف است. مطابق با نقلی، خوله از اسرای بنی زبید بود که هنگامی که رسول خدا، علی علیه السلام را به یمن فرستاد، آن حضرت خَولَه را در میان [اسیران] بنی زبید به دست آورد. آنان به همراه عَمرو بن مَعدِی کرب، مرتد شده بودند. بنی زبید، با یورشی «خَولَه» را از بنی حنیفه اسیر گرفت و جزو سهم حضرت علی شد. و مطابق با نقلی دیگر، حضرت علی هنگامِ باز آمدن از یمن، در «ذو المجاز» (یکی از بازارهای عرب) او را خرید و به حضرت فاطمه هدیه کرد. اما طبق نقلی، خوله از اسرای جنگهای رده در زمان ابوبکر بود و حضرت علی (علیه السّلام) از آنجا که با این جنگ ها موافق نبود او را به کنیزی نگرفت، بلکه با او ازدواج کرد.از خوله، محمد بن حنفیه به دنیا آمد که به سبب مادرش که از بنی حنفیه بود به این نام مشهور شد..

۴. لیلای نَهشَلی دختر مسعود

در التذکرة الحمدونیه و ربیع الأبرار (و دیگر منابع) آمده است که: امام علی (علیه السّلام) پس از آنکه در سال ۳۵ هجری وارد بصره شد، با لیلای نَهشَلی ازدواج کرد تا روابط آن حضرت با قبیله وی ریشه دارتر شود. و این در زمانی بود که «خوله» (مادر محمد بن حنفیه) از دنیا رفته بود.

ثقفی (م ۲۸۳ هـ) در الغارات از مغیرة ضَبی (م ۱۳۶ هـ) نقل می کند که گفت: چون امام علی با لیلا (دختر مسعود نَهشَلی) ازدواج کرد، لیلا گفت: از زمانی که دریافتم آن حضرت جانشین رسول خداست، پیوسته دوست می داشتم میان من و او، سببی [پیوند زناشویی] رخ دهد. لیلای نَهشَلی از امام علی (علیه السّلام) دارای دو پسر شد؛ عبیدالله (ابوعلی) و عبدالله یا محمد (ابوبکر) 

وفات حضرت ام البنین سلام الله علیها

در خصوص درگذشت ام‌البنین هم برخی تاریخ‌نگاران، تاریخ وفات او را ۱۳ جمادی الثانی و برخی دیگر ۱۸ جمادی الثانی سال ۶۴ ه ق دانسته اند. و برخی نیز می گویند: ام البنین در ۱۳ جمادی الثانی سال ۶۴ یا سال ۷۰ هجری قمری فوت کرده است.برخی نیز مدعی‌ بر زنده‌بودن ام‌البنین پس از واقعه کربلا هستند و مدعی هستند دلیل مستندی در این زمینه وجود ندارد.

وی در قبرستان بقیع کنار صفیه و عاتکه عمه‌های پیامبر اسلام مدفون است.