ماجرای تخریب خانه های تاریخی اصفهان

توسعه‌ی شهری و انبوه جمعیت در چند سال اخیر باعث تغییر شکل حدودی شهرها شد. خانه‌های ویلایی با حوض و حیاط جایشان را به خانه‌های آپارتمانی با تراس‌های کوچک دادند. در کوچه و خیابان هم آن فضای سرسبز و دلنشین و همبازی کودکان به چشم نمی‌آید. صرفا کوچه‌ای با ترافیک پارکینگ ماشین‌ها دیده می‌شود. توسعه در شهرهایی با بافت قدیمی همراه با دقت نظر بیشتری باید باشد زیرا هویت اصلی شهر با آن بافت تاریخی گره خورده که حفظ این آثار برای همه واجب است تا برای نسل آینده هم نقشی از معماری تاریخی برجا بگذاریم. با توجه به توسعه شهری و ساخت و ساز بیش از حد در بسیاری از شهرها، بافت‌ تاریخی شهرهای قدیمی تهدید به نابودی می‌شوند. این بافت‌های تاریخی شامل خانه‌های قدیمی، بازارهای سنتی، بناهای تاریخی و معابد هستند که ارزش تاریخی، فرهنگی و هنری دارند. حفظ بافت‌های تاریخی در شهرها بسیار مهم است و باید تلاش شود تا این بافت‌ها به عنوان راوی و شاهد زنده بخشی از تاریخ و فرهنگ شهر، حفظ شوند.

با این حال بخشی از بافت تاریخی یکی از قطب‌های گردشگری ایران در معرض نابودی قرار گرفته است. خمینی شهر یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های مجاور اصفهان است. منطقه‌ای اصیل با بناها خشتی و گلی و خانه‌های قدیمی که حالا زیر نظر وزارت میراث فرهنگی و گردشگری در حال تخریب است. طبق اعلان فعالان میراث فرهنگی و گردشگری این استان، احداث خیابانی به نام بخشداری، بافت تاریخی خمینی شهر را تهدید می‌کند. احداث این خیابان با عرض ۱۶ متری یعنی تعریض گذر تاریخی بخشداری تا ۴ برابر عرض فعلی است. این خطر در صورتی است که طبق مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری کشور، هر گونه تعرض و تخریب در بافت تاریخی کشور ممنوع محسوب می‌شود و با آن مغایرت دارد.

کارشناسان مرمت در توصیف موقعیت خمینی‌شهر می‌گویند که این ‌شهر از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های مجاور اصفهان و واقع در منطقه تاریخی ماربین است. احداث خیابان با عرض ۱۶ متر در یک منطقه با بافت تاریخی باعث از بین رفتن خانه‌های تاریخی آن منطقه می‌شود. این محدوده که قرار است تخریب شود در محله "درب سید" در محله‌ی فروشان خمینی‌شهر قرار گرفته است.

پیرو همین تصمیم کارزار {درخواست توقف احداث خیابان بخشداری در بافت تاریخی خمینی شهر اصفهان} از طرف دغدغه‌مندان حفاظت از بافت تاریخی شکل گرفت و تا زمان منتشر شدن گزارش به بیش از ۲۰۰۰ امضا رسیده است و هم اکنون نیز در حال جمع آوری امضا است. کارزار یکی از مدرن‎‌ترین شیوه‌های مطالبه است و در بخشی از متن کارزار آمده است: «جناب آقای عزت الله ضرغامی وزیر محترم میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری جناب آقای مهرداد بذرپاش وزیر محترم راه و شهرسازی با سلام و احترام؛حتماً استحضار دارید که طبق قانون اساسنامۀ سازمان میراث فرهنگی، یکی از وظایف مهم این سازمان یا وزارتخانه حفاظت از بافت‌های فرهنگی و تاریخی و جلوگیری از هر گونه تخریب آن‌هاست. وظیفه‌ای که به‌ویژه پس از ابلاغ سیاست‌های کلی شهرسازی توسط مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) در سال ۱۳۸۹ که صراحتاً بر احیای بافت‌های تاریخی تأکید نموده و بعد از قوانینی که پیرو آن در دهۀ اخیر به تصویب رسیده و به‌خصوص دربارۀ بافت تاریخی ۱۶۸ شهر کشور که محدوده و ضوابط حفاظتی آن‌ها توسط خود این سازمان تهیه گشته، اهمیتی مضاعف یافته است. بنابراین عدول از این وظیفۀ بسیار مهم برای وزارتخانۀ میراث فرهنگی یک تخلف ذاتی و قانونی و شرعی محسوب شده و به هیچ وجه پذیرفته نیست. تخلفی که علی‌رغم همۀ اینها متأسفانه بارها و به بهانه‌های گوناگون از این نهاد دولتی سر زده و نمونۀ فجیع آن چیزی است که اتفاقاً در فاصلۀ همین سال‌ها در بافت خمینی‌شهر به وقوع پیوسته و پیش چشم همگان است.»

در ادامه متن این کارزار تاکید شده است: «در حالی که احداث این خیابان ۱۶ متری با تعریض گذر تاریخی بخشداری تا ۴ برابر عرض فعلی، بدون تخریب بافت تاریخی و زیر پا گذاشتن ضوابط حفاظتی امکان‌پذیر نخواهد بود و اینجانبان تمام گفته‌های واهی مدیران مبنی بر رعایت ملاحظات حفاظتی در جریان احداث این خیابان را اکیداً تکذیب می‌کنیم. این در حالی‌ست که مصوبۀ مزبور بر رعایت رویکرد «حفاظت و احیاء» در بازنگری وضعیت کالبدی شبکۀ معابر تأکید کرده و هر گونه اقدام اجرایی را منوط به این رویکرد دانسته است. از طرفی نظر تمامی کارشناسان صادق و متعهد میراث فرهنگی و شهرسازی بر این است که این خیابان یا اصلاً نباید احداث شود و یا اگر به علت ایجاد حقوق مکتسبۀ قبلی چاره‌ای جز احداث ندارد، نهایتاً می‌بایست با عرض متغیر ۸ تا ۱۲ متر و آن هم بدون بدنۀ تجاری به بهره‌برداری برسد؛ تا حداقل از وارد آوردن آسیب‌های جدی به بافت تاریخی و بناهای ثبتی و واجد ارزش در حاشیۀ آن جلوگیری کند.»

درهمین‌باره سعید فلاح‌فر، پژوهشگر و مدرس مرمت بناها و محوطه‌های تاریخی به خبرآنلاین می‌گوید: «معمولا آنچه در این قبیل تغییرات شهری و در بافت تاریخی اتفاق می‌افتد، مبتنی بر بررسی‌ها و استدلالات کالبدی شهر است. یعنی تنها آسیب‌ها ظاهری و شکلی و حداکثر تاثیرات فیزیک طرح را مد نظر قرار می‌دهد. در اینصورت استدلال طراحان و مدیران هم در همین محدوده قرار می‌گیرد. اما آنچه در واقع اتفاق می‌افتد تاثیرات پیچیده‌تری به جا می‌گذارد که اغلب دامنه آن قابل پیش بینی نیست.»

متن کامل این گفتگو در ادامه آمده است.

شما تغییرات بافت شهری را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

معمولا آنچه در این قبیل تغییرات شهری و در بافت تاریخی اتفاق می‌افتد، مبتنی بر بررسی‌ها و استدلالات کالبدی شهر است. یعنی تنها آسیب‌ها ظاهری و شکلی و حداکثر تاثیرات فیزیک طرح را مد نظر قرار می‌دهد. در اینصورت استدلال طراحان و مدیران هم در همین محدوده قرار می‌گیرد. اما آنچه در واقع اتفاق می‌افتد تاثیرات پیچیده‌تری به جا می‌گذارد که اغلب دامنه آن قابل پیش بینی نیست.بعضی از این تاثیرات به مرور زمان اتفاق می افتد. وقتی که کارفرما و مجری و مدیر و... رفته‌اند و کسی پاسخگو نیست. یکی از ساده ترین موارد تغییر مفاهیم شهری به شکل اعم و تغییرات هویت بافت به شکل اخص خواهد بود. عقب‌نشینی از کنار گذر تنها منجر به نابودی چند بنای تاریخی نمی‌شود و بخش مهمی از گفتگوی اندامی بافت و زیبایی شناسی گذر و صد البته شکل خواص مواجهه معماری با انواع گذرها را به عنوان یک سند تاریخی ویژه از بین می‌برد.

فرایند اصولی این این تغییرات ساختاری برای احداث خیابان‌های جدید چیست؟

طبیعی است معماری جدار گذرهای اصلی با لایه‌های پسین متفاوت است. از طرفی چنین تغییراتی اغلب منجر به سردرگمی در روابط پذیرفته شده فرهنگی و عناصر زیستی روزمره می‌شود.

گفتید تغییر در عناصر زیستی روزمره به وجود می‌آید، این به چه معناست؟

گاهی ارتباط همسایگی‌ها و مجاورت‌ها را مختل می‌کند. بچه‌ای که تا امروز برای خرید نان از عرض کوچه عبور می‌کرد، قطعا با تعریض خیابان باید به محله و نانوایی دیگری مراجعه کند. همین مثال به ظاهر ساده کم کم در همه ارکان همسایگی تاثیر می‌گذارد.

در سطح خرد و کلان چه می‌شود؟

ارزش‌های مالکیت و ملکی هم دستخوش تغییراتی می‌شوند که تا مدت‌ها تعادل اقتصادی و حتی طبقه اقتصادی خانوارها را بر هم خواهد زد. این جزئیات اغلب در میان نوعی ساده‌انگاری در نگاه صرفا کالبدی مورد بی توجهی قرار می‌گیرند.

راهکار پیشنهادی شما برای اینکه بافت تاریخی شهر مناسب‌سازی شود برای زندگی پرجمعیت جامعه‌ی مدرن چیست؟

در مرحله نخست نیازمند درک درستی از بافت و شهر به طور کلی و به طور خاص درباره خود موضوع هستیم. هر بافت شامل کلیات مفاهیم مدنیت و حاوی اختصاصاتی است. همچنان که روح و جسم آدم‌ها از یک گروه مشترکات به اضافه ویژگی‌های شخصی و هویتی است. وقتی وارد جغرافیای جدیدی می‌شویم باید از زبان و منطق خاص آن مطلع باشیم. باید با زبان خود شهر با شهر یا بافت سخن بگوییم و مسائل را در ترکیب درستی از یافته‌ها و نیازهای جدید با زبان درونی آن مورد بررسی قرار دهیم.

اگر اتفاقاتی از قبیل احداث خیابان بخشداری در بافت تاریخی خمینی شهر بیافتد، چه نتیجه‌ای خواهد داشت؟

شهر مثل بدنی که کلیه ناهمساز با گروه خونی را پس می‌زند، مداخلاتی که هماهنگ با زبان اصیلش نباشد، نمی پذیرد و چه بسا واکنش‌های مخربی را بروز دهد. بافت موجود جانداری است که تداوم حیاتش مستلزم حفظ بایدهای ذاتی است.