رابطه خورودهای فرسوده و آلودگی هوا

پاییز با تمام زیبایی‌هایش آلودگی هوا را به یادمان می‌آورد. آسمان سیاه و خاکستری که نفس کشیدن را سخت می‌کند. بالاخره در ۲۴ آبان هم اولین تعطیلی مدارس در مقطع ابتدایی به علت آلودگی هوا در تهران و برخی کلانشهرها رقم خورد. کلاس دانشگاه‌ها و همه مقاطع تحصیلی آموزش و پرورش در برخی شهرهای استان اصفهان تعطیل شد و هوای ۸ شهر خوزستان در وضعیت قرمز یا ناسالم قرار گرفت. شاخص آلودگی هوای شهرستان فردیس با قرار گرفتن روی عدد ۵۰۰ وضعیت خطر را نشان می‌دهد.

قطعا تا پایان فصل سرما این رشته سر دراز دارد؛ شاید دیگر صحبت کردن و یا نوشتن درباره آلودگی هوا بسیار تکراری شده باشد و شهروندی نیست که در جریان مساله آلودگی هوا نباشد. وقتی هم که از هر کدام از آنها علت را بپرسی بدون درنگ به تعداد زیاد خودروها، تردد بیش از حد خودروهای شخصی، حجم زیاد خودرو و موتورسیکلت‌های فرسوده، کارآمد نبودن سیستم حمل و نقل عمومی، سوخت‌های با کیفیت پایین و وارونگی دما به ویژه در فصل سرما اشاره می‌کنند. قطعا تمام این موارد را مسوولان هم می‌دانند اما چرا با وجود علم به تمام این دلایل باز هم هوایی آلوده را به ویژه در کلانشهرها تنفس می‌کنیم؟

قوانین برای کاهش آلودگی و داشتن هوای سالم به اندازه کافی وجود دارد. دلایل آلودگی هم مشخص است پس به نظر فقط یک همت می‌خواهد تا هوایی سالم وارد ریه‌هایمان شود. قانون هوای پاک در سال ۱۳۹۶ مصوب شد و بر اساس این قانون ۲۳ دستگاه در اجرای بندهای آن دخیل هستند اما به نظر می‌رسد این دستگاه‌ها آنطور که باید به وظایف خود عمل نکرده‌اند چون آمارهای وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی نشان می‌دهد سالانه حدود ۴۰ هزار نفر در کشور به علت مواجه طولانی مدت با آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند.

رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست معتقد است؛ به رغم این که وضعیت موجود کیفیت هوا به دلیل انباشت تکالیف انجام نشده در دو سه دهه گذشته است اما با توجه به پیگیری‌های انجام شده در دولت سیزدهم، برنامه‌های خوبی در زمینه ارتقای کیفیت انواع سوخت، ارتقای استاندارد آلایندگی خودروهای تولیدی، توسعه و نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی با اولویت برقی، از رده خارج کردن خودروها و موتورسیکلت‌های فرسوده همچنین توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر تهیه شده و در دست انجام است.

داریوش گل علیزاده در گفت و گو با خبرنگار محیط زیست ایرنا درباره اینکه عده‌ای علت آلودگی هوا را مصرف سوخت مازوت می‌دانند، گفت: نیروگاهی در تهران مازوت نمی‌سوزاند، سال‌های گذشته هم که مازوت سوزی نداشتیم اما آلودگی هوا را داشتیم به دلیل اینکه منابع انتشار همچنان وجود داردو با وجود اقداماتی که انجام شد اما شدت افزایش منابع انتشار بیشتر شده است. از یک طرف به تعداد خودروها سالانه حدود یک میلیون اضافه می‌شود از طرف دیگر به همان نسبت خروجی خودروهای فرسوده نداریم. سال گذشته فقط ۱۵ هزار خودروی فرسوده اسقاط شد؛ در حالی که در همان سال یک میلیون و ۴۷۰ هزار خودرو شماره‌گذاری و وارد چرخه تردد شد.

وی افزود: علاوه بر اینکه تعداد خودروهای فرسوده سال به سال اضافه می‌شود، سن خودروها هم افزایش می یابد؛ در واقع میانگین سن خودروها بالاتر رفته چون اسقاط خیلی کم اتفاق می‌افتد. با این حساب هر سال هم تعداد و هم سن خودروهای فرسوده بیشتر می‌شود و با این روند، قطعا میزان مصرف سوخت و میزان انتشار آلاینده‌ها نیز افزایش می‌یابد. از طرفی مصرف انرژی هم در حال افزایش است، با این روند وقتی کار خاصی انجام نشود قطعا با افزایش منابع آلاینده در شرایط وارونگی دمایی و سکون هوا حتما آلودگی هوا خواهیم داشت. وقتی این همه انتشار داشته باشیم و تخلیه هوا به علت سکون صورت نگیرد، شاخص کیفیت هوا در شرایط ناسالم و بسیار ناسالم قرار می‌گیرد.

رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست درباره تاثیر بلندمرتبه سازی‌ها و مسدود کردن مسیر باد در تهران گفت: بی تاثیر نیستند اما تاثیر این بلندمرتبه‌سازی‌ها در حد محلی است. در دو دهه گذشته منابع انتشار آلایندگی در حال بیشتر شدن است. منابع ساکن مانند صنعت، منابع متحرک مانند خودرو و مصرف سوخت های فسیلی سال به سال بیشتر می‌شود. نیمه اول سال میانگین مصرف بنزین در کشور ۱۱۶ میلیون لیتر در روز بود و این عدد نگران کننده است همچنین روزانه ۵۰۰ هزار موتورسیکلت در تهران تردد می‌کند که بخش زیادی از آنها کاربراتوری هستند و استاندارد لازم را ندارند و بر این اساس آلودگی بیشتری تولید می‌کنند.

وی اظهار داشت: مساله بعدی حمل و نقل عمومی درون شهری است؛ این بخش در سطح شهر پیمایش زیادی دارند و عموما سنشان هم بالا است، در واقع اتوبوس‌های شرکت واحد شرایط خیلی بدی دارند. حمل و نقل عمومی از کارآمدی لازم برخوردار نیست چون تعدادشان خیلی کم است و مردم به ناچار برای سفرهای درون شهری از خودروهای شخصی استفاده می‌کنند. ۷۰ تا ۸۰ درصد خودروها هم تک سرنشین هستند. همه اینها سوخت مصرف می‌کنند و در ترافیک می‌مانند و خودرویی که در ترافیک درجا کار می‌کند حدود پنج برابر خودروی در حال تردد آلودگی ایجاد می‌کند.

گل علیزاده ادامه داد: یک موضوع بسیار مهم دیگر انتشار ذرات معلق ناشی از سایش است، سایش به علت تردد خودرو اتفاق می‌افتد که بخشی از لاستیک، بخشی از قطعات و تجهیزات خودرو مانند لنت و بخشی هم ناشی از سطح معابر است که در این روند هر چه خودرو و معابر فرسوده‌تر باشند، روند سایش بیشتر می‌شود. اکنون معابر پایتخت در شرایط چندان خوبی قرار ندارند که به مرور سایش پیدا می‌کنند و نقش زیادی هم در آلودگی هوای شهر تهران دارند.

وی با اشاره به اینکه خودرو، سوخت، سکون هوا و سایش عواملی برای آلودگی هوا هستند، گفت: انتشار تقریبا همیشه وجود دارد یعنی در تابستان هم این انتشار را داریم اما چون سکون هوا وجود ندارد و تخلیه هوا متناسب با ضریب تهویه هوا صورت می گیرد، انباشت آلاینده‌ها را نداریم تا کیفیت هوا را در شرایط ناسالم قرار دهد اما در این شرایط سکون هوا موجب تشدید آلایندگی می‌شود. توان اکولوژیک هم پایین آمده و طبیعت توان خودپالایی را از دست داده است. عوامل زیادی مانند توپوگرافی، سرعت و جهت وزش باد و میزان دما موجب پایین آمدن ظرفیت تهویه هوا می‌شود.

رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست اظهار داشت: شاخص آلودگی هوا در دهه ۸۰ منواکسیدکربن بود چون خودروها کاربراتوری بودند اما الان همه خودروها انژکتوری شدند، استاندارد خودروها به یورو ۴ و ۵ و گاهی ۶ ارتقاء و کیفیت سوخت افزایش یافته است همچنین گازوییل در کلانشهرها و در استان تهران و اصفهان یورو ۴ و ۵ توزیع می‌شود، بنزین در کلانشهرها یورو ۴ و ۵ است؛ این خوب است اما نیاز داریم که کیفیت سوخت در سراسر کشور افزایش یابد.

وی افزود: باید توجه داشته باشیم که در آلودگی هوا فقط خودرو و سوخت مقصر نیستند بلکه گازی که در منازل، ساختمان‌های اداری و تجاری مصرف می‌شود، اکسیدهای نیتروژن تولید می‌کند که در فرایندی شیمیایی به ذرات معلق ثانویه تبدیل می‌شوند که همان ذرات معلق ۲.۵ میکرون است. موضوع دیگری هم که نباید از آن غافل شویم این است که ۹۴ درصد تولید انرژی کشور وابسته به سوخت‌های فسیلی است که حتی اگر به اندازه استاندارد هم مصرف شود باز هم آلایندگی به همراه دارد، اثرات تجمعی این همه آلاینده‌ها در کلانشهری مانند تهران به ویژه در شرایط وارونگی دمایی منجر به آلودگی هوا می‌شود.

وی ادامه داد: در مجموع مصرف سوخت فسیلی باعث انتشار آلاینده‌ها می‌شود اما برای آن یک حد مجاز می‌گذارند و می‌گویند بیشتر از این منتشر نشود، خودروهای یورو ۵ و ۶ انتشار آلاینده دارند اما منطبق بر استاندارد هستند یعنی بر اساس آخرین فناوری‌ها میزان انتشار را مشخص می‌کنند اما اثرات تجمعی این آلاینده‌ها در یک محیط بسته مشکل ساز می‌شود و هوا را مسموم می‌کند.

گل علیزاده با تاکید بر اینکه خودروهایی که فرسوده می‌شوند میزان انتشار آلاینده هایشان بیشتر از خودروهای نو است گفت: البته توجه داشته باشیم اگر تجهیزات آلایندگی خودروهای نو هم کنترل نشود آلودگی به همراه دارد، مثلا برای خودروهای بنزینی اگر کاتالیست، کنیستر و سیستم اکسیژن کارایی خود را از دست بدهند خودرو از استاندارد خارج می‌شود، در خودروهای دیزلی هم اگر فیلترهای جاذب دوده از مدار خارج شود انتشار آلایندگی آنها هم بیشتر می شود.

وی افزود: سازمان حفاظت محیط زیست خودروهای نو که شماره می شوند را رصد می کند و بر اساس استانداردها اجازه شماره گذاری می دهیم اما خودرویی که از کارخانه بیرون می آید و دست مصرف کننده می رسد، زمانی که تجهیزاتشان کارایی خود را از دست می دهند باید به موقع تعویض شوند که مراکز معاینه فنی یکی از کارهایی که انجام می دهد نظارت بر آلایندگی از طریق همین تجهیزات است، خیلی از مشکلاتی که الان وجود دارد این است که کاتالیست بسیاری از خودروها معیوب است، قیمت کاتالیست بالاست و برخی از مردم توان خرید آنرا ندارند از این رو زمان معاینه فنی کاتالیست را اجاره می کنند و بعد از پاس کردن معاینه فنی آنرا از خودرو باز کرده و تحویل می دهند.

وی تاکید کرد: منابع متحرک سهم زیادی در آلودگی هوا دارند که در این میان سهم خودروهای فرسوده و حمل و نقل عمومی بیشتر است، خودرو هر چه هم منطبق بر استاندارد باشد باز هم آلودگی دارد، حجم بالای مصرف سوخت و انرژی، ترددهای زیاد، سایش و در کنار آنها فعالیت صنایع و موتورخانه ها در کنار هم باعث می شود که این همه انتشار آلاینده داشته باشیم، در مقابل خروجی بسیار کم است که نتیجه آن انباشت آلایندگی و آلودگی هوا می شود.

گل علیزاده گفت: فرض کنیم تا آخر سال هوا خوب باشد این نشاندهنده این نیست که عملکرد خوبی داشتیم، آلودگی به همان اندازه همیشگی منتشر شده اما تهویه هوا هم انجام شده است، برای تعداد روزهای سالم و ناسالم زمانی می توانیم مقایسه خوبی داشته باشیم که شرایط جوی یکسانی در آن سال ها حاکم باشد، به عنوان مثال سال ۱۳۹۷ شرایط جوی بسیار خوبی داشتیم؛ بنابراین تعداد روزهای ناسالم خیلی کم بود و به عنوان بهترین سال‌ها در دهه اخیر بود، این نشاندهنده عملکرد دستگاه‌ها نبود بلکه شرایط جوی به گونه‌ای بود که وارونگی دمایی نداشتیم.

وی درباره راهکارهای برون رفت از این شرایط گفت: برای برون رفت از این شرایط باید سه موضوع را مد نظر قرار داد که یکی بحث توسعه و نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی با تاکید بر خودروهای برقی و مترو است، اکنون سطح معابر در شهرها محدود است؛ فرض کنید ۹ هزار خودروی نو مورد نیاز وارد ناوگان حمل و نقل عمومی و معابر تهران شود، قطعا محدودیت معابر اجازه تردد این تعداد را نمی دهد؛ بنابراین اگر همزمان مترو توسعه یابد و مردم از محل سکونت یا محل کار خود دسترسی آسانی به ایستگاه های مترو داشته باشند، قطعا بیشتر از آن استفاده می‌کنند.

وی افزود: دوم افزایش کیفیت سوخت در تمام کشور است، امروزه در کلانشهرها و تهران سوخت استاندارد یورو ۴ و ۵ توزیع می شود اما این کافی نیست؛ مثلا فردی از تهران به شمال سفر می‌کند و زمان برگشت باک بنزین را از سوخت معمولی پر و با همان در سطح شهر تهران تردد می‌کند که خود آلودگی را منتشر خواهد کرد؛ وضعیت گازوییل هم همینطور است. سوم بحث از رده خارج کردن خودروها و موتورسیکلت های فرسوده است، اکنون نزدیک به ۷ میلیون خودروی فرسوده و بیش از ۱۰ میلیون موتورسیکلت فرسوده داریم که بخش زیادی از آنها در حال تردد هستند، اقداماتی در این زمینه انجام شد و امیدواریم آیین‌نامه آن در دولت تصویب شود تا بر اساس آن از همان منابعی که در صندوق طرح توسعه وزارت صمت ذخیره می‌شود استفاده کنیم و آن را به نوسازی موتورسیکلت‌ها و حمل و نقل عمومی اختصاص دهیم.

کاتالیست بسیاری از خودروها معیوب است و چون قیمت آن بالاست از این رو صاحبان خودرو آنرا اجاره و بعد از پاس کردن معاینه فنی از روی خودرو باز می کنند و قطعه را پس می دهندرئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست اظهار داشت: وزارت کشور هم در این زمینه برنامه‌های خوبی دارد که بر اساس آن از سال آینده خودروهای بیشتری وارد چرخه حمل و نقل عمومی می شود و تا حدودی بار ترافیکی را کاهش و به مطالبات عمومی در حمل و نقل عمومی کمی پاسخ خواهد داد.

وی تاکید کرد: موضوع مهم دیگر موتورخانه ها هستند، درخواست ما از مردم این است که معاینه فنی موتورخانه‌ها را انجام دهند که هم از منظر اقتصادی و مصرف انرژی به نفع خانوارهاست و هم بحث کاهش انتشار آلاینده ها را به همراه دارد، دوم بحث معاینه فنی خودرو است که آنهم علاوه بر اینکه منافع اقتصادی برای شهروندان به همراه دارد، بحث ایمنی خودرو و کاهش انتشار آلاینده ها را هم در پی دارد.

گل علیزاده درباره سهم موتورخانه‌ها در انتشار آلاینده‌ها گفت: موتورخانه‌ها در انتشار آلایندگی سهم بالایی ندارند اما شاید اگر یک بخش کوچکی را هدفگذاری کنیم میزان انتشار به اندازه ضریب تهویه هوا شود، مثلا وقتی یک قطره آب را در داخل یک ظرف پر آب بریزیم آن ظرف سرریز می‌کند آن زمان نمی‌توان گفت که فقط یک قطره است، هر بخشی باید موضع خودش را مدیریت کند و باید همه این عوامل کنار هم قرار گیرند تا در نهایت کاهش آلایندگی را داشته باشیم، همه باید به اندازه تکالیفی که دارند واحدهای خود را استاندارد کنند.

وی درباره کیفیت خودروها گفت: درست است که خودروهای ما کیفیت آنچنانی ندارند اما برای محصولاتی که شماره‌گذاری انجام می‌شود، از طریق آزمایشگاه‌های معتبر تایید می‌شوند اما وقتی که وارد چرخه مصرف می‌شود به مرور کیفیت آن کاهش می‌یابد و آلایندگی را منتشر می‌کند، تجهیزات آلایندگی خودرو مانند کاتالیست یک قطعه مصرفی است و باید بعد از مدتی تعویض شود اما به دلیل شرایط اقتصادی دولت می‌تواند در این بخش یارانه بدهد.