تهرانی‌ها در آستانه خفگی با «ازن»

به گزارش آرمان ملی آنلاین-  آلاینده گازی بی‌‌‌‌رنگ و بی‌‌‌‌بو در اولین ماه از تابستان، پایتخت‌‌‌‌نشین‌‌‌‌ها را محاصره کرد. تهرانی‌‌‌‌ها در اولین ماه گرم سال ۱۴۰۲ در مجموع ۱۹ روز هوای آلوده تنفس کردند که آلاینده اصلی ۹ روز گاز «ازن» و آلاینده ۱۰ روز دیگر ذرات معلق بوده است. هرچند به طور معمول هوای آلوده به ذرات معلق به واسطه انعکاس ظاهری که به شکل مکدر شدن آسمان دارد بیشتر مورد توجه عموم مردم قرار می‌گیرد، اما عواقب تنفس در هوای آلوده به ازن کمتر از ذرات معلق موسوم به «PM» نیست.

با توجه به ارتباط تنگاتنگ آلاینده‌‌‌‌های انسان‌‌‌‌ساخت خروجی از اگزوز خودروها با تولید آلاینده ثانویه «ازن»، تهرانی‌‌‌‌ها تابستان امسال فقط از بابت گرمای هوا نیست که در معرض این نوع از آلودگی قرار گرفته‌‌‌‌اند، بلکه به واسطه انتشار ذرات معلق با منشأ طبیعی یا انسان‌‌‌‌ساخت با تشدید انتشار گاز ازن مواجه شده‌‌‌‌اند.

میانگین شاخص کیفیت هوای شهر تهران به لحاظ آلاینده ازن از ابتدا تا انتهای تیرماه امسال 5/ 90 واحد بوده و این یعنی در این ماه همواره هوا در مرز ناسالم شدن از بابت انتشار این آلاینده تابستانی بوده است.

ازن یک آلاینده گازی است که مستقیما از منابع آلاینده روی کره زمین منتشر نمی‌شود. این گاز، بی‌‌‌‌رنگ و بی‌‌‌‌بو است؛ البته بعضا در گزارش‌‌‌‌های رسمی بویی شبیه به هوای تازه به آن نسبت داده شده است اما این بو معمولا به حدی نیست که به عنوان نشانه آشکار انتشار ازن از سوی عموم مردم قابل تشخیص باشد.

این آلاینده در فصل گرما و هنگامی که دمای هوا و شدت تابش آفتاب افزایش چشمگیری پیدا می‌کند، تولید می‌شود. گازهای منتشر شده از اگزوز خودروها یا دیگر منابع آلاینده ثابت که به واسطه مصرف سوخت فسیلی، آلاینده‌‌‌‌های دیگری مثل اکسیدهای نیتروژن و دی‌‌‌‌اکسید گوگرد در هوا منتشر می‌کنند، تحت‌‌‌تاثیر دمای بالا و تابش نور خورشید واکنش شیمیایی نشان داده و یک اتم اکسیژن خود را از دست می‌دهند.

این اتم اکسیژن آزاد شده با مولکول‌‌‌‌های اکسیژن در جو ترکیب می‌شود و در نهایت ازن (O3) را که متشکل از سه اتم اکسیژن است، تولید می‌کند.

ازن را شاید بیشتر مردم به عنوان گاز ضامن حیات در کره زمین بشناسند و اطلاع ندارند که غلظت بالای آن می‌تواند سلامت آنها را به مخاطره بیندازد. اما واقعیت این است که ازن موجود در جو شامل دو دسته «ازن خوب» و «ازن بد» است. مقصود از ازن خوب همان لایه ازن است که زمین را در آغوش گرفته و با جذب 95 تا 99‌‌‌درصد از پرتو فرابنفش خورشید، زندگی را روی این کره خاکی ممکن کرده است. این در حالی است که اگر غلظت همین گاز در لایه‌‌‌‌های پایینی جو افزایش پیدا کند، کارکرد مثبت خود را از دست می‌دهد و به یک آلاینده تبدیل می‌شود که عوارض آن برای سلامتی همپای عوارضی است که دیگر آلاینده‌‌‌‌های گازی و ذرات معلق ایجاد می‌کند.

بر اساس اعلام شرکت کنترل کیفیت هوای تهران حتی میزان نسبتا پایین ازن می‌تواند باعث بروز عوارض بر سلامتی انسان به‌‌‌‌ویژه مبتلایان به بیماری‌‌‌‌های ریوی، کودکان، سالمندان و افرادی که در خارج از منزل فعال هستند، شود. گفته می‌شود در مواجهه با ازن، کودکان در معرض بیشترین خطر هستند زیرا ریه‌‌‌‌های آنان هنوز در حال رشد و تکامل است و معمولا فعالیت آنها در خارج از منزل در روزهای داغ تابستانی یعنی درست در زمانی که سطح ازن بالاست، زیاد است. همین موضوع احتمال افزایش تاثیرپذیری کودکان از ازن را تقویت می‌کند و در نتیجه ممکن است به شکل آسم در کودکان بروز و ظهور پیدا کند. تنفس ازن همچنین به درد قفسه سینه، سرفه، سوزش گلو و گرفتگی ریه می‌‌‌‌انجامد و علاوه بر آن می‌تواند بیماری‌‌‌‌های ریوی مثل برونشیت را تشدید کند.

به اذعان متخصصان سلامت، گاز ازن در سطح زمین می‌تواند ریه‌‌‌‌ها را برای عفونت مستعدتر کند، عملکرد ریه را کاهش دهد و موجب التهاب جداره ریه شود و حتی در زمان ناپدید شدن علائم، آسیب به ریه را ادامه می‌دهد. همچنین قرار گرفتن در معرض ازن به‌‌‌‌طور مکرر و طولانی‌‌‌مدت ممکن است باعث ایجاد زخم دائم در بافت ریه و حتی سرطان ریه شود.

بیلان آلودگی نامرئی در تیرماه

تهرانی‌‌‌‌ها به ترتیب در روزهای دوم، سوم، هفتم، هشتم، نهم، دهم، دوازدهم، بیست‌‌‌‌وپنجم و بیست‌‌‌‌وهفتم تیرماه هوای آلوده به ازن تنفس کردند اما این به معنای سلامت هوا در بقیه روزهای سپری شده از اولین ماه تابستان نیست کما اینکه میانگین شاخص کیفیت هوا به لحاظ ازن در کل این ماه 5/ 90 بوده و این یعنی شاخص ازن همواره در نزدیکی مرز تنزل کیفیت هوا به شرایط ناسالم (100) نوسان داشته است و به این ترتیب حتی در برخی از روزهایی که ظاهرا میانگین شاخص ازن در کل ایستگاه‌‌‌‌ها کمتر از 100 واحد بوده، در برخی از مناطق گرم شهر، غلظت ازن از حد مجاز فراتر بوده است؛ هرچند در نهایت میانگین مقادیر ایستگاه‌‌‌‌ها به عددی کمتر از مرز آلودگی رسیده است. از طرفی مرز پاکی هوا 50تعریف شده که در تیرماه حتی یک روز هم شاخص ازن زیر 50 نبوده است.

طبیعتا کنترل دمای هوا در شهر امری تقریبا ناممکن است اما آیا این موضوع موید بی‌‌‌‌عملی در برابر آلودگی از جنس ازن در آسمان پایتخت است؟ پاسخ حتما منفی است و راهکارهایی برای مهار ازن در فصل گرم سال وجود دارد که مورد غفلت قرار می‌گیرد.

برای شناسایی این راهکارها لازم است یک موضوع مهم درباره آلودگی تابستانی هوا که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، گوشزد شود. آن‌طور که اشاره شد گاز ازن در لایه‌‌‌‌های پایینی جو حاصل ترکیب یک اتم اکسیژن ناپایدار و به اصطلاح واکنش‌‌‌‌پذیر موجود در ترکیبات آلاینده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دیگر از جمله اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار با مولکول‌‌‌‌های اکسیژن هواست.

فرآیند تجزیه و ترکیب مذکور تحت‌‌‌تاثیر شدت تابش نور خورشید به تولید آلاینده ازن می‌‌‌‌انجامد و به طور معمول هرچه دمای هوا از 30 درجه بالاتر می‌رود، میزان تولید ازن در جو افزایش پیدا می‌کند. اما نکته مهم این است که شاید در ظاهر این طور به نظر برسد که ازن، آلاینده مختص روزهای داغ تابستان است اما وضعیت شدت آلودگی هوا در نیمه سرد سال قبل بر میزان ازن تولید و منتشر شده در هوا طی ماه‌‌‌‌های داغ نیمه اول هر سال تاثیرگذار است. آن‌‌‌‌گونه که کارشناسان می‌‌‌‌گویند، تک‌‌‌‌اتم اکسیژن واکنش‌‌‌‌پذیر به عنوان منشأ تولید ازن، از آلاینده‌‌‌‌های دیگر که به طور معمول از احتراق موتور حاصل و از اگزوز خودروها به‌‌‌‌ویژه انواع خودروهای دیزلی و موتورسیکلت‌‌‌‌های فرسوده خارج می‌شود. بنابراین عواقب یک پاییز و زمستان آلوده در فاصله خرداد تا مردادماه سال بعد به شکل آلودگی تابستانی بروز و ظهور پیدا می‌کند. در واقع آلاینده‌‌‌‌های انسان‌‌‌‌ساز ناشی از منابع متحرک که در نیمه سرد هر سال در لایه‌‌‌‌های پایینی جو محبوس می‌‌‌‌شوند و هوا را آلوده می‌کنند، پیش‌‌‌‌ساز آلاینده تابستانی ازن به شمار می‌‌‌‌آیند. به این ترتیب می‌توان این طور تعبیر کرد که 1401 پرآلوده که در پاییز و زمستان با تعطیلات سریالی مدارس پایتخت همراه شد، به طور مستقیم در تبدیل تیرماه 1402 پایتخت به یک ماه آلوده به ازن تاثیر داشته است.