وعده‌های سرخرمنی به گندم‌کاران

گندم، جو، برنج، شکر و پنبه ۵ محصول راهبردی است که وزارت جهاد کشاورزی برنامه خودکفایی ۱۰۰ درصدی آنها را پیگیری می‌کند. در این مجموعه، گندم محصول استراتژیک در حوزه تأمین و تضمین امنیت غذایی بوده که در رأس هرم مواد غذایی جهان نیز قرار دارد.

امسال تولید و تأمین گندم با پیچیدگی‌هایی همراه شده است. دولت در سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ نسبت به میزان تولید گندم غافلگیر شد زیرا بر اساس آمار تولید سال گذشته، پیش بینی شده بود که امسال حدود ۸.۵ میلیون تن گندم برداشت شود. اما به یکباره این رقم بالا رفت.

تولید یک دهه گندم کشور

بر اساس آمار منتشر شده خرید تضمینی گندم در یک دهه گذشته از سال ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۲ به ترتیب ۶ میلیون و ۷۱۶ هزار تن (۹۳-۹۲)، ۸ میلیون و ۸۲ هزار تن (۹۳-۹۴)، ۱۱ میلیون و ۵۳۱ هزار تن (۹۵-۹۴)، ۸ میلیون و ۸۷۱ هزار تن (۹۶-۹۵)، ۹ میلیون و ۴۶۵ هزار تن (۹۶-۹۷)، ۷ میلیون و ۷۱۶ هزار تن (۹۸-۹۷)، ۸ میلیون و ۵۰۰ هزار تن (۹۸-۹۹)، ۴ میلیون و ۶۵۰ هزار تن (۱۴۰۰)، ۷ میلیون و ۴۵۰ هزار تن (۱۴۰۱) و حدود ۱۰ میلیون و ۳۵۰ هزار تن (۱۴۰۲) بوده است.

سال ۹۵ با تولید بیش از ۱۴ میلیون تن گندم و خرید تضمینی بیش از ۱۱ میلیون تن، خودکفایی پس از حدود ۱۳ سال دوباره تکرار شد زیرا که نخستین جشن خودکفایی پس از انقلاب در سال ۸۳ رقم خورد.

تداوم تولید مساله مهمی است که در حوزه کشاورزی ایران کمتر به آن توجه شده و هر سال با بیش‌بود و کم‌بود محصولات رو به رو هستیم.

مروری بر بدحسابی دولت نسبت‌به کشاورزان

ادامه روند تولید، منوط به برگشت سرمایه از بازار است. هنگامی که تولیدکننده کالایی تولید یا محصولی را کشت می‌کند باید این اقلام در بازار به فروش برسد و هزینه آن به چرخه تولید بازگردد تا استمرار تولید و کشت رقم بخورد؛ به اصطلاح سرمایه در گردش فعالان با هزینه فروش محصولات قبلی تأمین می‌شود.

خرید برخی محصولات مانند گندم و دانه‌های روغنی بنا بر سیاست‌های بالادستی و در راستای تأمین امنیت غذایی از سوی دولت انجام می‌شود. بدعهدی دولت در پرداخت مطالبات کشاورزان گلایه‌هایی را به همراه داشته است.

معوق شدن مطالبات کشاورزان را نسبت به ادامه راه دلسرد می‌کند. تأخیر در پرداخت هزینه محصولات اتفاق تازه‌ای نبوده و سال ۱۴۰۰ به دلیل دیرکرد پرداخت قیمت محصولات کلزاکاران، آنها متضرر شده و این امر موجب نارضایتیشان را فراهم کرد؛ از این رو بخشی از کلزاکاران مبادرت به کشت محصول دیگری کردند.

کیوان فرهنگ‌آسا فعال و محقق بخش کشاورزی به مهر گفت: تأخیر در تسویه مطالبات موجب زیان کشاورزان و کوچ به زراعت دیگر شده و از این رو سال گذشته کشت کلزا روند کاهشی داشت. در استان مستعدی مانند خوزستان که قبلاً ۱۲۰ تا ۱۳۰ هزار تن کشت و برداشت کلزا انجام می‌شد این عدد امسال به ۴۰ تا ۵۰ هزار تن رسیده در حالی که دو سال قبل حتی بذر برای کشت کلزا در این استان کم بود. بدعهدی متولیان در سال گذشته و تأخیر پرداخت مطالبات کشاورزان سبب شد تا آنها از کشت این دانه روغنی فاصله بگیرند.

به گفته فعالان این بازار امسال هم مطالبات با تأخیر بوده و همچنان ۳۰ درصد پول کلزاکاران پرداخت نشده است. با تغییر پیش از موعد گندم در اردیبهشت، قیمت سایر کالاهای اساسی از جمله کلزا، آفتابگردان، سویا و… نیز تغییر کرد که نرخ کلزا از ۲۲ به ۳۰ هزار تومان در هر کیلو رسید.

تجربه‌ای دیگر، در حوزه تولید و تحویل بذر است. علی قلی ایمانی، مدیرعامل بنیاد ملی گندم کاران کشور به مهر گفت: با وجود گذشت حدود ۶ ماه از تحویل بذرها به شرکت‌های طرف قرارداد وزارت جهاد کشاورزی، تسویه کامل هنوز انجام نشده است.

پرداخت مطالبات گندم کاران امسال به سرنوشت دو محصول قبلی دچار شده است. حدود ۱۰ میلیون و ۳۵۰ هزار تن گندم از سوی دولت خریداری شده که مبلغ آن ۱۵۵ هزار میلیارد تومان می‌شود؛ از این رقم ۱۱۰ همت پرداخت و با وعده‌های پرداخت تا پایان شهریور که در ادامه به پایان مهر موکول شد همچنان دولت ۴۵ همت به گندم کاران بدهکار است.

گفتنی است آخرین واریز پول از سوی دولت برای گندم کاران مربوط به اوایل مرداد است.

قانون و تکلیف دولت بابت تأخیر پرداخت

به طور میانگین در سنوات گذشته پول گندم خریداری شده از سوی دولت ۲۸ روز پرداخت می‌شد. بر اساس مصوبه داخلی شورای قیمت گذاری محصولات اساسی کشاورزی در سال گذشته، مقرر شد حداکثر قیمت گندم تحویلی بعد از ۴۸ ساعت انجام شود. همچنین در قانون آمده است اگر این تأخیر بیش از یک ماه باشد بر اساس نرخ بانکی باید خسارت دیرکرد پرداخت شود.

بنا به گفته معاون امور زراعت وزارت جهاد کشاورزی در روز شنبه ۱۱ شهریور قرار شد کل پول گندم‌کاران تأمین و تا ۱۰ روز بعد (۲۱ شهریور) پرداخت شود. البته رئیس سازمان برنامه و بودجه هم عنوان کرده بود تسویه تا نیمه شهریور خواهد بود و بخش عمده مطالبات گندم کاران پرداخت می‌شود. مدیرعامل شرکت بازرگانی دولتی ایران هم گفته، مبالغی که بابت خرید تضمینی گندم پرداخت شده به صورت علی‌الحساب با قیمت ۱۱ هزار و ۵۰۰ تومان بوده و مابه‌التفاوت آن به زودی پرداخت می‌شود. سعید راد گفته بود در این زمینه سازمان برنامه و بودجه در حال تدارک تأمین پول مورد نیاز است.

در ادامه سازمان برنامه و بودجه کشور در اطلاعیه‌ای اعلام کرد مطالبات باقی مانده گندم کاران که تا کنون حدود ۷۱ درصد آن (۱۱۰.۷ همت) پرداخت شده است تا پایان مهر تسویه می‌شود. رئیس مجلس شورای اسلامی هم در جلسه علنی صبح شنبه ۸ مهر در پاسخ به تذکر جمعی از نمایندگان مجلس که خواستار تسریع در پرداخت مطالبات گندم‌کاران بودند، گفت که درباره پرداخت مطالبات گندم‌کاران جلسه‌ای برگزار شده که در آن جلسه رئیس سازمان برنامه و بودجه نیز حضور داشت. بر اساس پیگیری‌های انجام شده، حداکثر طی ۱۰ روز آینده کل بدهی گندم‌کاران پرداخت خواهد شد.

کیفیت و الزام واردات

با وجود تولید گندم کشور بخشی هم وارد می‌شود. به گفته رئیس بنیاد ملی گندم کاران این حجم واردات مربوط به نیازمندی صنایع غذایی بوده و گندم مورد نیاز نانوایان به طور کامل از داخل تأمین می‌شود.

بر اساس آمار در ۵ ماه نخست سال ۵۳۵ میلیون دلار گندم وارد کشور شده است. همچنین رئیس کل گمرک ایران درباره بیشترین کاهش ارزش کالاهای وارداتی در بین ۱۰ قلم عمده در ۶ ماه نخست سال گفت: برنج با ۴۹.۷۸ درصد و گندم با ۴۹.۲۳ درصد بیشترین کاهش را دارا بودند. ذرت، دانه سویا، روغن دانه آفتاب گردان، برنج، گندم، روغن خام سویا، جو و پالم اوایل اقلام عمده کالاهای اساسی وارداتی به کشور بودند که در مجموع از نظر وزنی ۵۵.۲۳ درصد و از نظر ارزشی ۱۹.۷۳ درصد از کل واردات کشور را به خود اختصاص داده است.

برخی کارشناسان درباره کیفیت گندم‌های تولیدی داخل عنوان می‌کنند به دلیل خشکسالی و کاهش مواد آلی خاک گندم‌های کشت شده کشور از کیفیت مطلوبی برخوردار نیستند و ضرورت دارد برای تغذیه بهتر با گندم‌های مرغوب وارداتی مخلوط شوند. بیژن نوروز مقدم، رئیس اسبق اتحادیه نان سنتی درباره طرح تحویل آرد غنی شده به نانوایی‌ها به مهر گفت: گندم کشت شده در برخی مناطق کشور دارای مواد پروتئینی ضعیف‌تر بوده و باید با گندم مقوی‌تر مخلوط شده و سپس برای آسیاب به کارخانه‌های آرد ارسال شود. مشکل کیفیت آرد ضرورت می‌کند تا گندم‌ها با نوع خارجی یا نوع داخلی غنی‌تر، مخلوط شده تا کیفیت آرد ارتقا پیدا کند.

وضعیت تولید غلات در کشور

در ادامه رسول خدابخشی، پژوهشگر حوزه غلات و کارشناس صنایع غذایی درباره وضعیت کشت گندم در کشور به مهر گفت: پاسخ این پرسش را با یک مقایسه بررسی کنیم؛ ایران ۶.۸ میلیون هکتار سطح زیرکشت گندم دارد و آلمان ۶.۵ میلیون هکتار. برداشت ایران از این زمین‌ها حداکثر ۱۳.۸ میلیون تن است و این عدد برای آلمان ۲۲ میلیون تن تجربه شده است.

وی در توضیح این تفاوت این دو آمار افزود: بخشی از این تفاوت به نحوه برداشت دو کشور بر می‌گردد. در ایران ۳۰ درصد محصولات تبدیل به ضایعات می‌شود که دلیل آن برداشت با ماشین آلاتی است که فناوری آن به دو دهه قبل برمی گردد و بخشی از گندم‌ها را هنگام برداشت خرد می‌کند.

وی ادامه داد: از سوی دیگر در کشوری مانند آلمان نوع بذر اصلاح شده استفاده می‌شود که هر ۳ سال تغییر می‌کند در حالی که در ایران یک بذر بیش از یک دهه کاشته می‌شود و تفاوتی نمی‌کند در دوره کم بارشی است یا پربارشی، محصول دچار آفت زدگی شده یا خیر.

این کارشناس حوزه غلات یادآور شد: اینکه عنوان می‌شود کیفیت پایین نان به دلیل آرد بدون سبوس است آدرس غلط دادن است زیرا تمام انواع آرد دارای درصدی سبوس هستند؛ به عنوان مثال آرد نان‌های لواش ۱۹ درصد سبوس دارند.

چرا سنگک روز به روز سفیدتر می‌شود؟

خدابخشی در ادامه سخنان خود افزود: پروتئین پایین منجر به خشکی نان می‌شود. اگر در سال‌ها قبل نان سنگک رنگ تیره داشت به علت سبوس بیشتر نبوده بلکه این رنگ تیره به نوع گندم بر می‌گردد. نوع گندم‌های ایران به دلیل پروتئین پایین زرد و سفید است؛ از این رو آرد استحصال شده هم سفید است. اما گندم‌های خارجی بر اساس نوع گندم به قرمزی می‌زند و آرد استحصال شده از آن تیره است.

این پژوهشگر حوزه غلات گفت: ایران دارای ۲۵۰۰ رقم گندم بود که با مدیریت نادرست ۴۰۰ تا ۵۰۰ رقم آن از بین رفته است. در حال حاضر کارخانه‌های آرد ایران با ۳۰ درصد ظرفیت و حتی کمتر فعالیت دارند در حالی که یکی از مدرن ترین کارخانه‌های آردسازی در منطقه با ظرفیت بالا برای ایران است.

خدابخشی با بیان اینکه تولید هر کیلو گندم ۱۳۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند، عنوان کرد: بهترین زمین‌ها مربوط به کردستان با ۱.۸ میلیون تن آرد به دست آمده از گندم آن بوده که مناسب کارخانجات تولیدی کیک و بیسکویت است. در کنار آن ما می‌توانیم بازار آرد سوریه و کشورهای خلیج فارس را با گندم روسیه پوشش دهیم. ظرفیت ذخیره آرد ایران ۲۳ تا ۲۷ میلیون تن است در حالی که بازار داخل به ۱۰ میلیون تن گندم نیاز دارد. همچنین با توجه به انرژی ارزان قیمت و غنی ایران در مقابل زغال سنگ ترکیه، می‌توانیم آرد ارزان قیمت تر به بازار جهانی عرضه کنیم.

فرصت سوزی در حوزه گندم و آرد

به گزارش خبرنگار مهر براساس آمارهای ارائه شده می‌توانیم ۲۱ میلیون تن ذخیره سازی استاندارد گندم داشته باشیم؛ هم اکنون روسیه همسایه شمالی ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده گندم جهان است که درخواست داشت این گندم را تحویل ایران دهد اما به دلایلی این امر انجام نشد و امروز ترکیه این گندم‌ها را خریداری کرده و بازار آرد عراق را پوشش می‌دهد.

باید گفت ایران حدود ۴۰۰ کارخانه آردسازی دارد و نیاز گندم ایران ۱۲ میلیون تن بوده و برای پیش بینی وضعیت بحرانی این عدد تا ۱۵ میلیون تن می‌رسد در حالی که ظرفیت ذخیره سازی در ایران ۲۱ میلیون تن گندم است که ۶ میلیون باقی مانده می‌تواند منجر به جذب گندم از روسیه شود.