مسیر روشن همگرایی در خاورمیانه

موقعیت سوق‌الجیشی این منطقه و برخورداری از منابع غنی زیرزمینی به عنوان دو فاکتور اصلی عامل منازعه در خاورمیانه در میان تحلیلگران روابط بین‌الملل مطرح است. این دو فاکتور باعث شده که قدرت‌های بزرگ جهانی با حضور و نقش‌آفرینی در منطقه به سهم خود در تشدید فضای بحران و جنگ‌ها در منطقه عمل کنند. البته ضعف برخی دولت‌های مرکزی هم مزید بر علت بوده و باعث شده که همواره دولت‌های مستقر در منطقه برای حراست از بقا و حیات سیاسی‌شان به استراتژی خرید امنیت روی آورند. گذشته از این مسائل آنچه موضوع این نوشتار است اینکه آیا سرنوشت این منطقه به عدم همکاری درون منطقه‌ای است و همواره قدرت‌های بزرگ جهانی تصمیمات و معادلات امنیتی خاورمیانه را رقم خواهند زد. پاسخ به این پرسش از دو منظر رئالیستی و ایده‌آلیستی قابل مداقه است. در نگاه واقع گرایی، کشورها و قدرت‌های منطقه برای حراست از امنیت داخلی راه و مسیری جز انباشت قدرت بدون توجه به حساسیت‌ها و ملاحظات امنیتی دیگران ندارند. این وضعیت به نوبه خود باعث پیچیده‌تر شدن وضعیت امنیتی خاورمیانه و رقم خوردن یک بازی با حاصل جمع صفر می‌شود که تاکنون منافع این بازی نصیب بازیگران بین‌المللی و فروشندگان اسلحه و کارتل‌های نظامی شده است. در برابر این نگاه، روش ایده‌آلیستی مطرح است که معتقد به امنیت دسته جمعی از نوع مشارکت همگانی است. این دیدگاه نگاهی مثبت به ماهیت انسان و حتی دولت دارد و معتقد است در شرایط مناسب و در فضای تعامل و همبستگی، اعتماد عمومی میان دولت‌ها به عنوان بازیگران اصلی روابط بین‌الملل شکل می‌گیرد و خروجی این وضعیت امنیت عمومی است که انتفاع‌اش برای همه بازیگران ریز و درشت منطقه است. بیان این دو رویکرد مسلط در روابط بین‌الملل از این دغدغه است که امروز شاهد مدل‌های موفق همکاری‌های دسته جمعی در جای جای دنیا هستیم. گذشته از مدل موفق اتحادیه اروپا در دیگر بخش‌های دنیا به خصوص در آسیای شرقی و آسه.آن شاهد تحرک جدی دولت‌های این منطقه به سوی تعاون و همکاری هستیم. در همین نشست اخیر آسه.آن نظاره گر این موضوع بودیم که اعضای این اتحادیه حتی با دعوت از بازیگران فرامنطقه‌ای نظیر هند و چین تلاش دارند زمینه‌های همکاری‌های مشترک اقتصادی و تجاری را در منطقه رونق بخشند. اقتصاد امروز جهانی به سمت همگرایی عمیق‌تر و وابستگی متقابل پیچیده حرکت کرده است و دولت‌ها با پذیرش این واقعیت منافع ملی‌شان را در همکاری‌های مشترک و شبکه‌ای کردن اقتصاد می‌بینند. هر منطقه‌ای که از این قافله و رقابت عقب بماند به همان نسبت از مزیت‌های اقتصاد بین‌الملل بی‌نصیب می‌ماند. با همین نگاه لازم است که پوست اندازی جدی در وضعیت امنیتی خاورمیانه از فضای رقابتی به سمت شرایط دوستی و به اصطلاح روابط بین‌المللی کانتی‌حرکت کرد. نباید در مدار گزاره‌های کلیشه‌ای گذشته توقف کرد تجربه نشان داده که از بستر رقابت و بی‌اعتمادی هیچ بازیگری سود نمی‌برد. البته جای امیدواری است که گام‌های جدی برای مدل امنیتی جدید خاورمیانه در دولت سیزدهم با برقراری روابط دیپلماتیک و بازگشایی سفارت در دو کشور ایران و عربستان سعودی برداشته شده است. تاکید ریاست محترم جمهور کشور بر توسعه مناسبات با همسایگان در همین چارچوب قابل تحلیل است که اعتماد متقابل در منطقه ضامن منافع و امنیت پایدار منطقه است و در گام بعدی با تعمیق روابط با همسایگان مداخله‌گری‌های ایذایی قدرت‌های بیرونی کاسته و در مقابل همکاری‌های منطقه‌ای گسترده‌تر می‌شود. در راستای عملیاتی شدن این گفتمان، امیر عبداللهیان در سفری مهم و تعیین کننده به عربستان و سایر کشورهای منطقه، تبیین‌گر دکترین صلح و ثبات‌آفرین جمهوری اسلامی در منطقه شده است. در این سفرها آقای عبداللهیان با نگاه راهبردی، ضمن تشریح سیاست‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی با اتکا بر مدل همکاری‌های مشترک، سیاست‌های تنش‌آفرین قدرت‌های مداخله‌گر و تاثیر منفی این موضوع بر همکاری‌های مشترک تبیین و گوشزد کرد. استقبال گرم کشورهای منطقه از حضور وزیر خارجه خود گویای آمادگی‌های جدی نسبت به تقویت فضای دوستی و همکاری در منطقه است. امید این است که با تداوم این رویکرد موثر و افق‌گرا، زمینه برای شکل گیری یک خاورمیانه آرام و همکاری جویانه بیش از گذشته فراهم شود.

امیرمحمود گودرزی

پژوهشگر راهبردی و امنیتی