توسعه کریدورها با دور زدن ایران

 در شمال، باکو و ترکیه با صحنه گردانی احتمالا ناتو و آمریکا در حال بهم ریختن مرز‌ها و شاید حتی تلاش برای قطع کریدور ایران و ارمنستان است. از غرب نیز عراق دست به یک برنامه ریزی پیچیده زده است و بالاخره در ماه‌های اخیر از طرح خود برای اتصال به اروپا پرده برداشت. اما شاید بزرگ‌ترین ضربه در آخرین این دور زدن‌ها این بار با ضربه و هماهنگی هند و عربستان بر بنادر ایران زده شده است و در اجلاس گروه بیست از یک کریدور جدید رونمایی شد که مسیر آن نیز، هند، عربستان، اسرائیل و در نهایت اروپاست و در واقع با این مسیر جدید نه فقط نوار ترانزیتی ایران که مسیر نزدیک‌تر بوده از دست می‌رود، بلکه تقریبا تمامی بنادر جنوب ایران از مسیر ترانزیتی هند حذف می‌شوند و به این ترتیب مسیر طولانی‌تر که بنادر عربستان و در نهایت اسرائیل است، جایگزین می‌شود.

*تهدید باکو با تحمیل دالان زنگزور به ایران و ارمنستان

اما این روند چگونه و با چه سازوکاری شکل گرفته است؟ و شاید باید نخستین ضربه در تهدید کریدور شمال ایران را در جنگ میان باکو و ارمنستان جست وجو کرد، جنگی که با پیروزی باکو و بازپس‌گیری بخش‌هایی از قره‌باغ همراه شد و در نتیجه گذرگاه مهم لاچین در سه سال گذشته بار‌ها مسدود شد و دولت باکو تلاش کرد که کریدور زنگزور را جایگزین کند و به این ترتیب نه تنها امکان تغییر مرز برای ایران و ارمنستان را به وجود می‌آورد که همچنین کنترل راه ارتباطی را به دست می‌گیرد و در مقابل دسترسی ترکیه به آب‌های کاسپین را فراهم کند. اما مسیر دومی که ایران را در تنگنا قرار می‌دهد دورخیز بلند عراق است. بغداد اخیرا از طرح بلندپروازانه‌ای پرده برداشت که با توسعه زیرساخت‌های جاده‌ای و ریلی عراق، می‌تواند این کشور را به کانون حمل و نقل منطقه‌ای تبدیل کند و زمینه ارتباط اروپا را با کشور‌های حوزه خلیج فارس و دیگر کشور‌های خاورمیانه فراهم سازد. این پروژه‌ هفده میلیارد دلاری به نام «مسیر توسعه» هنوز در مراحل اولیه خود قرار دارد و در صورت تکمیل نهایی، می‌تواند ۱۲۰۰ کیلومتر از مرز شمالی با ترکیه تا خلیج فارس در جنوب عراق را به یکدیگر متصل کند. اکنون به نظر می‌رسد که بازسازی شبکه جاده‌ای و ارتقای زیرساخت‌های ناکارآمد برق در عراق از اولویت‌های بغداد است. توسعه کریدور جاده‌ای و ریلی عراق این امکان را برای این کشور فراهم می‌کند که از موقعیت جغرافیایی خود با هدف تبدیل عراق به مرکز حمل و نقل کالا و جابه‌جایی مسافران بین کشور‌های حاشیه خلیج فارس، ترکیه و اروپا استفاده کند. هم اکنون نیز اقداماتی در راستای افزایش ظرفیت بندر تجاری «فاو» در سواحل خلیج فارس آغاز شده است. این پروژه ریلی در طول مسیر خود از شهر‌های بزرگی همچون بصره، بغداد و موصل عبور خواهد کرد و تا مرز ترکیه حدود پانزده ایستگاه خواهد داشت. این طرح عملا بنادر جنوبی عراق را در موقعیت فرادست نسبت به ایران قرار می‌دهد. اما شاید شدیدترین و سخت‌ترین ضربه را حالا باید، توافق بزرگی دانست که در اجلاس گروه بیست رخ داده است. در حاشیه برگزاری اجلاس گروه ۲۰ در دهلی نو هند، سران کشور‌های عضو این گروه با امضای یک تفاهم‌نامه به سمت ایجاد یک کریدور حمل و نقلی جدید قدم برداشتند. در قالب این تفاهم‌نامه با عنوان «یک جاده یک کمربندی» طرح تازه‌ای برای کریدوری جدید از مقصد هند به اروپا طراحی شده است. جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا، در این باره گفته که ایجاد این کریدور یک اتفاق واقعا بزرگ است، زیرا شبیه یک پل بنادر دو قاره را به یکدیگر متصل کرده و موجب فراهم شدن یک خاورمیانه با ثبات بیشتر و موفق می‌شود. کریدور رونمایی شده در اجلاس سران گروه ۲۰ که شامل هند، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، اردن، اسرائیل و اتحادیه اروپا می‌شود، به تقویت امور تجاری، عرضه منابع انرژی و بهبود حوزه دیجیتال کمک می‌کند.

*خبری از چین و روسیه نیست

این شرایط البته در حالی است که قرار بود یک یادداشت تفاهم برای این توافق بین اتحادیه اروپا، هند، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، ایالات متحده و سایر شرکای گروه ۲۰ امضا شود و نکته مهمتر، اما این نیست که نام چین و روسیه در این تفاهم دیده نمی‌شود بلکه مساله این است که یک سر این توافق اسرائیل است که هنوز روند صلح آن با عربستان سعودی تا نهایت طی نشده است اما مساله دیگر نیز این است که بخشی از این کریدور تازه که تقریبا اصلی‌ترین بنادر ایران همچون چابهار و بندرعباس را دور می‌زند فقط ایران را در محاق قرار نمی‌دهد بلکه در نهایت برای کنترل تلاش‌های چینی‌ها برای نفوذ بیشتر در خاورمیانه است. البته که باید این موضوع را باید نظر داشت که اگر این کریدور به مرحله اجرا برسد بندر چابهار ایران که قرار بود نقطه اتصال هند به اروپا باشد، به طور کامل از بازی کنار گذاشته خواهد شد و به وضوح ایران در محاصره کاملی از کریدور‌های جایگزین از خاور دور تا همسایگانش قرار می‌گیرد. البته بندر چابهار فعلا و شاید تا سال‌های آتی به دلیل رقابت و روابط سیاسی پرتنش میان هند و پاکستان، همچنان مهم‌ترین راه ارتباطی میان هند و افغانستان ارزیابی می‌شود.