تنش‌های آبی در کشور افزایش می‌یابد

این در حالی است که تنش آبی در برخی مناطق کشور مانند اصفهان و یزد و بوشهر و کازرون در روزهای ابتدایی سال نشان دهنده این است که اختلاف بر سر آب ممکن است در مناطق مختلف کشور به میزان افزایش خشکسالی افزایش داشته باشد. نکته مهم دیگر اینکه اغلب سدهای کشور خالی شده‌اند و به همین دلیل محدودیت‌های آبی دیر یا زود به منازل مسکونی نیز کشیده خواهد شد. «آرمان ملی» برای تحلیل و بررسی ابعاد و عمق میزان خشکسالی در سال جدید با دکتر حسین آخانی فعال محیط زیست و استاد دانشگاه تهران گفت‌وگو کرده است. آخانی در این زمینه معتقد است: «به احتمال زیاد محدودیت منابع آبی تشدید خواهد شد و با فرارسیدن فصل گرما شرایط سخت‌تر می‌شود. در چنین شرایطی این احتمال وجود دارد که قطعی آب به تهران به عنوان پایتخت کشور نیز برسد. به صورت طبیعی هنگامی که منابع محدود شود چاره‌ای جز این باقی نمی‌ماند. پیش‌بینی اینکه از فصل گرما قطعی آب در مناطق مختلف کشور افزایش پیدا کند از مدت‌ها قبل وجود داشته است. کارشناسان و متخصصان نه در امسال و سال گذشته و بلکه در دهه‌های اخیر همواره نسبت به محدودیت منابع آبی در کشور هشدار داده بودند. با این وجود کسی به این هشدارها توجه نکرد و همچنان همان سیاست‌های اشتباه را درباره محیط زیست دنبال کردند تا به جایی رسیده‌ایم که امروز اغلب شهرهای کشور و از جمله پایتخت با چالش آب مواجه هستند.» در ادامه ماحصل این گفت‌وگو را می‌خوانید.

*ابعاد خشکسالی سال1404 به چه میزان است و این خشکسالی چه پیامدهایی برای کشور خواهد داشت؟

در این زمینه سه مشکل مهم وجود دارد؛ نخست اینکه ایران آب و هوای قاره‌ای غیرقابل پیش‌بینی دارد که البته همواره به همین صورت بوده، دومین مشکل توسعه ناپایداری است که به دست ما صورت گرفته و به خشکاندن رودخانه‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌ها منجر شده است. در واقع ما در دهه‌های گذشته منابع محدود زیست محیطی که در اختیار داشتیم را به درستی مدیریت نکردیم و با اقتصادی که به آب وابسته است همه منابع اعم از رودخانه‌ها و آب‌های زیرزمینی را از بین برده‌ایم. این اتفاق در حالی رخ داده که اغلب مدیران در تربیون‌های رسمی از ضرورت توسعه پایدار صحبت می‌کنند در حالی که آنچه در عمل رخ داده توسعه ناپایدار بوده است. مشکل سوم که یک مسأله جهانی است افزایش دمای کره زمین است. افزایش گرمای زمین در همه کشورهای جهان رخ داده و درست است که همه کشورهای جهان با این چالش مواجه‌اند اما ما در ایران و به طور کلی در خاورمیانه دو برابر با این چالش مواجه هستیم. مطالعات در منطقه خاورمیانه نشان داده که میزان تغییر اقلیم به دلیل افزایش دما دو برابر مناطق دیگر جهان است. هنگامی که این سه عامل را در کنار هم قرار می‌دهیم با وضعیت مواجه می‌شویم که در شرایط کنونی با آن مواجه هستیم.

*این وضعیت چه افقی پیش روی کشور قرار داده است؟

من با توجه به اتفاقاتی که در حال رخ داده است افق روشنی در این زمینه مشاهده نمی‌کنم. ما در ایران یک اقتصاد آب‌محور را بنیان گذاشته‌ایم و از سوی دیگر به دلیل مسائل سیاسی و تنش‌های جهانی که با آن مواجه شده‌ایم کاری کرده‌ایم که برای بقای کشور به منابع طبیعی و خودی وابسته شده‌ایم. به همین دلیل نیز هر روز در باتلاقی که درست شده بیشتر فرو می‌رویم. اگر بخواهیم در راستای حل مشکلات زیست محیطی حرکت کنیم در مرحله نخست باید در ارتباطات اجتماعی بازنگری شده و روابط را درست کنیم؛ هم بین مدیران و مسئولان تصمیم‌گیر، بین مردم و در نهایت بین مردم و مسئولان. در چنین شرایطی است که می‌توان از همه متخصصان و کارشناسان صرف نظر از دیدگاه و سلایق سیاسی که دارند در زمینه‌های مختلف استفاده کنیم. به عبارت دیگر و اگر ساده‌تر عنوان کنم برای حل مشکلات محیط زیستی باید از همه دیدگاه‌ها استفاده شود. دیدگاه‌های مختلف در واقع امکان و ظرفیت کلی کشور محسوب می‌شود و ارتباطی با دیدگاه‌های سیاسی ندارد. باید همه گزینش‌های نالازم را در زمینه‌های مختلف برداریم و اجازه دهیم مختصصان و کارشناسان در زمینه‌های مختلف حضور فعال داشته باشند. در شرایط کنونی گزینش‌های مختلفی برای وزیر شدن، نماینده مجلس و یا عضو هیات علمی دانشگاه‌ها شدن وجود دارد و اگر می‌خواهیم کشور از همه ظرفیت‌های تخصصی استفاده کند، بدون تعارف باید مانع گزینش از سر راه برداشته شود تا متخصص‌ترین افراد در جایگاه‌های تصمیم‌گیری قرار بگیرند. اتفاق دیگری که باید رخ بدهد این است که باید با جهان تعامل داشته باشیم تا بتوانیم از ظرفیت‌های دیگری که در کشور وجود دارد نیز استفاده کنیم. در چنین شرایطی است که فشار از روی منابع طبیعی و آبی کشور کاهش پیدا می‌کند.

*در همین روزهای ابتدایی سال شاهد تنش‌های آبی بین برخی مناطق کشور مانند اصفهان و یزد و بوشهر و کازرون بودیم. آیا با توجه به شرایط موجود جدال بر سر آب در بین مناطق مختلف کشور افزایش پیدا خواهد کرد؟

این وضعیتی است که از گذشته نیز قابل پیش‌بینی بود و کسانی که با مسائل اجتماعی ایران آشنا هستند به خوبی به این نکته آگاهی دارند که مناطق مختلف کشور از این وضعیت برخوردار هستند که بر سر آب با هم اختلاف پیدا کنند. در اندازه کوچک‌تر در جوامع محلی نیز بین کشاورزان بر سر استفاده از میزان آب اختلاف به وجود می‌آید. این یک اتفاق عادی و معمولی است و در همه جا وجود دارد. در چنین شرایطی باید به شکلی وضعیت را مدیریت کرد که این اختلافات افزایش پیدا نکند و یا در مسیر مسالمت‌آمیز قابل حل باشد. اگر این مدیریت صورت نگیرد این تنش‌ها در آینده افزایش پیدا خواهد کرد. بدون تردید منابع طبیعی و به خصوص آب باید امسال به صورت ویژه مدیریت شود تا شرایط پیچیده‌تر نشود. البته برخی اختلافات بر سر آب ریشه در گذشته دارد و قدیمی نیست. با این وجود با توجه به شرایط کشور و منطقه و فشارهایی که روی مردم است به خصوص از نظر اقتصادی است که اختلافات به بهانه‌های مختلف سرباز می‌کند و باعث مشکلات جدیدی در مناطق مختلف کشور می‌شود.

ایران آب و هوای قاره‌ای غیرقابل پیش‌بینی دارد که البته همواره به همین صورت بوده، دومین مشکل توسعه ناپایداری است که به دست ما صورت گرفته و به خشکاندن رودخانه‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌ها منجر شده است

*قطعی آب در فصل گرما در منازل مسکونی به چه میزان در سال جاری جدی است؟

این اتفاق در شرایط کنونی نیز در حال رخ دادن است و حتمأ نباید در فصل گرما رخ بدهد. به عنوان مثال در شرایط کنونی در مشهد گاهی تا روزی6 ساعت آب منازل قطع می‌شود. این وضعیت در شهرهای دیگر کشور نیز وجود دارد و برای مردم قابل درک است. به احتمال زیاد این وضعیت نیز تشدید خواهد شد و با فرارسیدن فصل گرما شرایط سخت‌تر می‌شود. در چنین شرایطی این احتمال وجود دارد که قطعی آب به تهران به عنوان پایتخت کشور نیز برسد. به صورت طبیعی هنگامی که منابع محدود شود چاره‌ای جز این باقی نمی‌ماند. پیش‌بینی اینکه از فصل گرما قطعی آب در مناطق مختلف کشور افزایش پیدا کند از مدت‌ها قبل وجود داشته است. کارشناسان و متخصصان نه در امسال و سال گذشته و بلکه در دهه‌های اخیر همواره نسبت به محدودیت منابع آبی در کشور هشدار داده بودند. با این وجود کسی به این هشدارها توجه نکرد و همچنان همان سیاست‌های اشتباه را درباره محیط زیست دنبال کردند تا به جایی رسیده‌ایم که امروز اغلب شهرهای کشور و از جمله پایتخت با چالش آب مواجه هستند.

*در شرایط کنونی اغلب سدهای کشور خالی شده است. خالی شدن سد‌ها چه تأثیری بر محدویت منابع آب گذاشته و چه دلایلی در خالی شدن سدها نقش داشته‌اند؟

اگر چه عوامل اقلیمی و کاهش بارندگی در خالی شدن سدهای کشور نقش داشته اما من یک فرضیه دارم مبنی بر اینکه یکی از مهم‌ترین دلایلی که سدها خالی شده‌اند پروژه‌های آبخیزداری در بالای سدها بوده است. این وضعیت به خصوص در حوزه رودخانه‌های البرز و زاینده‌رود قابل مشاهده است. این پروژه در عمل مانع روان آب‌ها می‌شوند و باعث می‌شود که آب کمتری به سدها و رودخانه‌های مسیر وارد شود. البته این موضوع نیازمند مطالعات بیشتر و اراده‌ای برای تجدید نظر در برخی سیاست‌هاست. دولت به تنهایی نمی‌تواند مشکلات زیست‌محیطی را حل کند. دولت مجری سیاست‌هایی است که مجلس تعیین می‌کند. واقعیت این است که دولت در ایران در بسیاری زمینه‌ها یا اختیارات کمی دارد و یا اصلا اختیار ندارد. در شرایط کنونی نیز مجلس با دولت همسو نیست. شاید چنین مجلسی زیاد از هم این موضوع که دولت نمی‌تواند در این زمینه کاری انجام بدهد ناراحت نشود و چه بسا از اندک بودن اختیارات دولت شاید خوشحال هم باشد. بدون تردید اگر قرار است منابع آبی در کشور به صورت صحیح مدیریت شود باید یک عزم و اراده جدی و همگانی برای این کار وجود داشته باشد. تصمیم‌گیری‌هایی که در این زمینه صورت می‌گیرد نیز باید به صورت تخصصی و کارشناسی و با توجه به نظرات متخصصان صورت بگیرد و بلکه نباید سیاسی و براساس منافع سیاسی یک گروه و جریان سیاسی باشد. واقعیت این است که در دهه‌های اخیر در بین منابع طبیعی بیشتر بخشی که آسیب دید بخش منابع آبی کشور بوده است. در طول دهه‌های گذشته براساس سیاست‌های اشتباهی که در زمینه سدسازی‌های بی‌رویه که در شرایط کنونی نیز ادامه دارد بسیاری از منابع آبی کشور از بین رفت. سد سازی بی‌رویه به منابع آبی کشور لطمه زده است. از سوی دیگر به دلیل استفاده‌های غیرعلمی از سفره‌های آب‌های زیرزمینی این بخش نیز با آسیب‌های جدی مواجه شده است.