ابهام زدایی از تاریخ

* کتاب خاطرات سال 81

کارنامه و خاطرات سال ۱۳۸۱، بیست و دومین دفتر از مجموعه ارزشمند خاطرات آیت‌ا... هاشمی رفسنجانی است. آن عالم بصیر، به توصیه بزرگان دین، کارهای هر روز خود را مرور می‌کرد و با صداقت در دفتری می‌نگاشت. این کار مستمر، به مدت 35 سال- از اول فروردین 1360 تا 18 دی‌ماه 1395 بدون وقفه ادامه یافت، 35 دفتر ارزشمند، سندی منحصر به فرد در تاریخ معاصر ایران، حاوی ناگفته‌های فراوانی از کارنامه او و انقلاب اسلامی است که نقاط قوت و ضعف نحوه مدیریت ایران و جهان را به خوبی مشخص می‌نماید تا برای آیندگان درس‌آموز و سودمند باشد. خاطرات این سال، به عنوان یک سند تاریخی ارزشمند و روایتی دست اول از صحنه وقایع، برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران حائز اهمیت است.

 در سال 1381، آمریکا یک سال پس از حمله به افغانستان در پی حملات ۱۱ سپتامبر که با ادعای جنگ علیه تروریسم، حکومت طالبان را سرنگون کرد، در حال زمینه‌سازی برای حمله به عراق و تصرف بغداد بود. آیت‌ا... هاشمی‌رفسنجانی در نمازجمعه مورخ 19 بهمن 1380، به تحلیل تجاوز نظامی آمریکا پرداخت و نخستین سیاستمداری بود که پیش‌بینی‌کرد، افغانستان به مثابه باتلاقی برای آمریکا خواهد بود و دولت واشنگتن چنان در این باتلاق گیر خواهدکردکه بیرون رفتنش آسان نخواهد بود. حال در آخرین روز سال 1381 عراق بعثی، کشوری‌که جنگ هشت‌ساله را بر ایران تحمیل‌کرده بود، به بهانۀ تولید و پنهان ساختن سلاح‌های کشتار جمعی، مورد حمله آمریکا و متحدانش قرار گرفت و ظرف سه هفته، بغداد پایتخت عراق به اشغال نیروهای آمریکایی درآمد و رژیم صدام مضمحل شد. جمهوری اسلامی ایران، به ‌عنوان همسایه این کشور در عین حال که از سرنوشت رژیم صدام، دشمن کهنه خود خرسند بود، به لحاظ امنیتی از حضور آمریکا در همسایگی خود نگرانی داشت. در این کتاب، موارد متعددی از مشورت‌ها و تصمیم‌سازی‌ها با محوریت آیت‌ا... هاشمی، برای عبور دادن کشور از بحران بزرگ منطقه را می‌خوانید.  یکی دیگر از مهم‌ترین رویدادهای این سال، آغاز بحران هسته‌ای بود. اتهامات غربی‌ها مبنی بر تلاش ایران برای دستیابی به سلاح هسته‌ای، سفر البرادعی به ایران و ادعاهای آمریکا و اصرار ایران بر صلح‌آمیزبودن برنامه هسته‌ای خود، تنش‌ها را در روابط ایران با غرب افزایش داد. در مسایل داخلی، ایران دومین سال دوره دوم ریاست‌جمهوری حجت‌الاسلام والمسلمین خاتمی را می‌گذراند که با مشارکت ۷۶ درصدی مردم در انتخابات برنده شده بود و به ظاهر نشان از استحکام داخلی داشت، اما واقعیت امر ادامه همان افراط در اختلاف بود. در همان ابتدای سال 1381، رییس‌جمهور در پیام نوروزی خود، 1381 را سال تأمل و تحمل بیشتر و تن دادن جدی‌تر به قانون و رعایت بیشتر حق و حرمت شهروندان و پایبندی به حدود و حقوق و تکالیف دولت و ملت در چارچوب قانون اساسی معرفی‌کرد، اما آیت‌ا... خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب در پیام خود مسأله اشتغال را گره‌‌گشایی‌ در کار مردم و مبارزه با فساد را عنصر حقیقی و اساسی در اصلاح امورکشور دانستند.

 در سال 1381 همان طورکه در کتاب می‌خوانید، تحرکات مجلس ششم تداوم داشت. علیرغم پیروزی اصلاح‌طلبان و به دست آوردن پارلمانی کاملاً یکدست و همسو، این دوره پُرتنش مجلس، عملاً برای دولت اصلاحات مفید نبود، بلکه بعضاً بار خاطر هم بود و توان قوه مجریه صرف پیگیری تقابل قوه قضاییه با بعضی از نمایندگان و بخش‌های دیگر حاکمیت می‌شد. همچنین در سال 1381، تغییراتی در ترکیب کابینه دولت اصلاحات صورت گرفت که نشان از تلاش دولت برای بهبود عملکرد و خروج از باتلاق خودساخته داشت.

آمریکا در باتلاق

 حمله به برج‌های دوقلوی تجارت جهانی نیویورک، هر چند یک اقدام دلخراش و ناراحت کننده بود و کشته شدن هزاران انسان بی‌گناه در این حادثه موجب تأثر و تألم خاطر مردم جهان شد، اما این حملات بهانه لازم را برای آمریکا فراهم ساخت که پای خود را در منطقه نفت‌خیز خاورمیانه محکم کند، غافل از آنکه خود را در باتلاق سختی گرفتار نموده است.

بعد از حمله آمریکا و متحدانش به افغانستان در سال 1380 و سقوط طالبان، بلوک غرب بر سر حمله به عراق و ساقط کردن صدام‌ حسین، اختلاف جدى داشتند، آلمان، فرانسه با روسیه و چین، یک طرف بودند و جنگ را به صلاح نمى‌دانستند. در آن سو انگلیس، آمریکا و برخی کشورهاى غربى، بر طبل جنگ می‎کوفتند. در دنیاى اسلام، وحدت دیده نمی‌شد. برخی مثل ایران، دل‌ خوشى از هیأت حاکمه عراق نداشتند. صدام در این سال‌ها ظلم زیادى به همسایگان خودکرده بود، اما ایران حاضر نبودکه آمریکایى‌ها به‌ جاى صدام بیایند و در منطقه حکومت کنند. آیت‌ا... هاشمی در تحلیل خود این کار را درآمدن از چاله و افتادن در چاه و پناه بردن از عقرب به افعى، معرفی می‌کرد.  بهترین گزینه برای ایران آن بود که عراق یکپارچه و با حفظ تمامیت ارضى و با حاکمیت و اراده‌ مردم و با یک دولت آزاد و مسلمان در منطقه باشد و بدترین گزینه از بین چند احتمال، آن بود که عراق به کشورى تبدیل شود که حاکم آن دست‌نشانده آمریکا باشد. تحلیل آیت‌ا... این بود که تلاش آمریکایى‌ها در درجه‌ اول این بود که بدون جنگ عراق را تحویل بگیرند که این امکان‌پذیر نشد، لذا تصمیم گرفتند با جنگ، عراق را تحویل بگیرند که آفات و مشکلات فراوانى براى منطقه درست کرد و پیامدهاى بعدى آن، خطرناک‌تر از دوران جنگ بود و باتلاق جدیدی برای آمریکا ایجاد کرد.  آقای هاشمی در سال 1381 در جمع اعضای مجلس خبرگان رهبری با ارایه تحلیلی بدیع و واقع‌بینانه، مسأله عمده دنیاى اسلام را مسأله آمریکا دانست. او معتقد بود: «آن قدرى که باید، مسأله آمریکا جدى گرفته نمى‌شود، نه در داخل کشور و نه در سطح جهان اسلام. آمریکا اهدافى دارد که بسیار مهم، جدى و خطرناک است. به خیلى از ادله، آمریکا اهمیت مى‌دهد که دستش در خلیج‌فارس و منطقه ما باز باشد و مالک‌الرقاب باشد. همه ابزارها هم براى این کار آماده است. در حال جلو آمدن است و فکر مى‌کند رقیب جدى ندارد. اینکه در عراق بیاید و در باتلاق گیرکند و نهایتاً پشیمان شود، یک احتمال است. آمریکا در منطقه ما تا سطحى پیش آمده که نمى‌خواهد دست خالى از عراق برگردد و نمى‌تواند، خیلى هزینه کردند و حیثیت آنها هم مطرح است. اگر چیزى عایدشان نشود، برگشت آنها یک شکست راهبردی براى کاخ سفید است. از طرف دیگر تضادهایى وجود دارد که براى آمریکا در عراق در پیش است. اگر سریع و با هزینه‌ کم بتواند در عراق پیروز شود، آن موقع ما باید خودمان را براى انواع مقابله‌هایى که اتفاق خواهد افتاد، آماده کنیم.»

معضلی حل‌ناشدنی

آیت‌ا... هاشمی‌رفسنجانی، پیش از ارتحال حضرت امام (ره)، از بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی خواسته بود که در زمان حیات خود مساله مذاکره با آمریکا را حل کنند، او بر این باور بود که اگر امام خمینی در حیات خود نظام اسلامی را از گردنه‌هایی مثل مسأله آمریکا عبور ندهند، بعد از ایشان عبورکردن مشکل خواهد بود. معنای مذاکره این نیست که تسلیم آنها شویم. او تجربه فرماندهی جنگ را داشت و با مشاهده خسران‌های بزرگی که کشور دچارش می‌شد، معتقد بود وقایع دفاع مقدس برای کسانی که تفکری در میدان جنگ داشتند، ثابت‌کرد که نمی‌توان صرفاً با شعار کار کرد، بلکه باید همراه واقع‌گرایی و عمل‌گرایی وارد سیاست شد. آقای هاشمی رفسنجانی، وقوع حملات یازده سپتامبر2001 توسط القاعده را فرصت مناسبی دید که نظام بتواند خطرآمریکا را به نحو مناسبی مدیریت کند، اما مخالفت‌ها و کارشکنی‌ها مجال حل مشکل را نمی‌داد. در همین سال، آیت‌ا... باز بر این امر پافشاری کرد و در دیدار با ائمه جمعه سراسر کشور گفت: «ما نگفتیم تا قیامت می‌خواهیم با آمریکا قهر باشیم. توطئه‌های آمریکا در زمان‌های مختلف علیه جمهوری اسلامی ایران، موجب بدبینی ایران شده است. » آیت‌ا... باور داشت که تلاش برای سازندگی، ایجاد اشتغال و تأمین رفاه مردم، مهم‌ترین راه مبارزه با برنامه‌های آمریکا است.

آغاز ماجرای هسته‌ای

اواسط سال 1381، سازمان مجاهدین خلق (منافقین)، مدعی شد به اسنادی محرمانه در خصوص فعالیت هسته‌ای ایران دست یافته است. در پی این ادعا و انتشار برخی تصاویر از سایت‌های هسته‌ای اراک و نطنز، آمریکا، ایران را به تلاش برای دستیابی به سلاح‌های کشتار جمعی متهم کرد. ایران هم برای مقابله با هجمه روانی دشمن و نشان دادن حُسن نیت خود در استفاده از انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای، موافقت خود را با بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد، اما این آغاز ماجرا بود. آیت‌ا... هاشمی، از زمان جنگ که فرماندهی آن را از طرف امام خمینی برعهده داشت، دستیابی به فناوری‌های پیشرفته در همه زمینه‌های علمی و تحقیقاتی را شخصا پیگیری می‌کرد. در زمینه صنایع هسته‌ای نیز به اهمیت رادیوداروها و تولید انرژی برق از نیروگاه هسته‌ای کاملاً واقف بود و تلاش می‌کرد، حرکتی را که از دوره پیش از انقلاب آغاز شده و با بدعهدی طرف آلمانی نیمه‌کاره رها شده بود، به هر زحمتی راه‌اندازی کند و پیگیر نتیجه امر بود.  در طول خاطرات، مشاهده می‌کنیم‌که ملاقات‌های مستقیم با تیم‌های پژوهشی در زمینه‌های مختلف کشاورزی، صنعتی، فناوری اطلاعات و ارتباطات و نیز نظامی همواره استمرار داشت و او از هیچ کمکی دریغ نمی‌کرد.

 به یاد دارم، آیت‌ا... حدود یک سال و چند ماه قبل از رحلت، پُرحوصله و کارشناسانه تحلیلی ارائه کردکه قابل تأمل است. او معتقد بود، رژیم پهلوی توجه زیادی به مسایل هسته‌ای داشت، چون در تقسیم‌بندی بلوک شرق و غرب، ایران پهلوی، غربی فرض می‌شد و محدودیتی برای او قایل نبودند. درآمد نفتی هم جهش یافته وکارهای وسیعی را آغاز کرده بودند. ایران در سال 1338 به عضویت آژانس انرژی اتمی درآمد و 10 سال بعد، اولین راکتور اتمی تحقیقاتی پنج مگاواتی با پنج کیلوگرم سوخت از یک شرکت آمریکایی به ایران داده شد و ایران به معاهده ان‌پی‌تی پیوست. پنج سال قبل از پیروزی انقلاب، سازمان انرژی اتمی تأسیس شد.  در دوران سازندگی، با حفظ عضویت در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و حتی قبول بازرسی‌های آژانس، بنا شد تحقیق برای غنی‌سازی و نیز در کنار آن راه‌اندازی نیروگاه بوشهر دنبال شود. با تلاش دولتین سازندگی و اصلاحات، به اتمام نیروگاه و به غنی‌سازی در حد آزمایشگاهی، از جمله لیرز و شیمیایی با سانتریفیوژ، اهتمام ورزیده شد. البته بخشی از تحقیقات هسته‌ای در زمان جنگ انجام شده بود، چرا که عراق هم نزدیک به غنی‌سازی بود. حتی در سال 1359 نیروی هوایی ایران، تأسیسات اتمی اوسیراک در شرق عراق را که در شرف تکمیل بود، بمباران کرد و در سال‌های بعد اسراییل آنجا را منهدم ساخت. ایران قصد ساخت بمب اتم نداشت، ولی با دانش آن که بومی شده بود، غربی‌ها هراس داشتند که امکان ساخت بمب اتم را در آینده پیدا کند. در تولید کیک زرد هم پیشرفت ‌مؤثری بدست آمد.  تحلیل آیت‌ا... هاشمی این بود که متأسفانه درگیری‌های داخلی، پرونده هسته‌ای را از یک پرونده‌ ملی به یک پرونده باندی و سیاسی با اهداف جناحی تبدیل کرده و رقابت‌های سیاسی روی آن سایه افکنده است، لذا هیاهوی داخلی و خارجی نمی‌گذارد موضوع حل شود. آیت‌ا... می‌دانست که بن‌بست در مذاکرات، تبعات مخرب اقتصادی، راهبردی و امنیتی برای ایران خواهد داشت، به همین خاطر با قدرت نقادی و تحلیلگری که داشت، به آسیب‌شناسی نظام تصمیم‌گیری در این موضوع پرداخت. او پنج آسیب راهبردی در مکانیزم تصمیم‌گیری کلان در پرونده بین‌المللی هسته‌ای را بیشتر حائز اهمیت می‌دانست: 1- خودسانسوری و پنهانکاری بعضی مقامات در برابر رهبری 2- اغراق در برآورد میزان قدرت هسته‌ای کشور 3- حذف‌کارشناسان زُبده از مصادرکلیدی 4- خطا در اتکای به رفتارهای احتمالی چین و روسیه 5- جایگزینی تک‌صدایی به جای همگرایی. در این کتاب، مواردی از گزارش مسئولان مربوطه در مورد فعالیت‌های هسته‌ای و نیز دو مرتبه بازدید از فعالیت‌های تولید آب‌سنگین در اراک و غنی‌سازی در اصفهان و نطنز و ملاقات‌هایی با کارشناسان هسته‌ای در طول سال را می‌خوانید.

*وفاق ملی - تقویت سازندگی

 آیت‌ا... هاشمی‌رفسنجانی اعتقاد داشت، بهترین راه برای معرفی اسلام، ساختن ایران آباد و آزاد و معتدل است و کشور همه پارامترهای لازم را برای نیل به این هدف دارد و با تحقق‌آن، نفوذ و تأثیرگذاری ایران در مسایل ژئوپلیتیک جهانی ارتقا می‌یابد که از رهگذر آن، می‌توان بسیاری از مشکلات جهان اسلام، حتی مسأله فلسطین را حل کرد. طبیعی است با فقر و عقب‌ماندگی، نه عدالت حاصل می‌شود و نه عزت و منزلت، شوربختانه افرادی از گروه‌های افراطی چپ و راست که نه عدالت اسلامی را می‌شناسند و نه می‌توانند عدالت را اجرا کنند و نه اصولاً باور عمیقی به آن دارند، عامدانه یا نادانسته به اختلافات فزاینده میان مسئولین نظام در دولت و حاکمیت دامن می‌زدند. در چنین فضایی که آیت‌ا... هاشمی‌رفسنجانی، حفظ نیروهای میانه‌رو و غیرمُتعصب را برای انتخابات آزاد لازم و مؤثر می‌دانست، صحبت از میانه‌روی و اعتدال، برای عناصر تُندروی چپ و راست که میدان‌دار عرصه عمومی کشور شده بودند، محلی از اعراب نداشت وکشور، در این‌گیرودار فرصت‌سوز، با چالش‌های‌مهمی دست و پنجه نرم می‌کرد. او به درستی بر این باور بود که اگر از درخت توسعه و سازندگی، صیانت و مراقبت شود تا بتواند خوب رشد کند، ثمره آن همان توسعه اقتصادی، سیاسی و فرهنگی خواهد بود، اما گوش‌ها بدهکار این‌حرف‌ها نبود. آیت‌ا... هاشمی، اهتمام جدی به وحدت و یکپارچگی کنشگران سیاسی درون نظام داشت و از هر فرصتی برای نزدیک‌کردن و تحبیب قلوب بهره می‌برد و تمایل به تحقق‌وحدت و انسجام، تا پایان عمر شریف‌شان باقی ماند و به عنوان متعادل‌کننده فضای سیاسی کشور و لنگر اعتدال عمل می‌کرد.