بنزین قربانی سیاست‌های اشتباه گذشته

تاکید رئیس‌جمهور بر افزایش قیمت بنزین از سوی برخی از کارشناسان و نمایندگان مجلس با توجه به حساسیت‌های جامعه و همچنین شرایط خاص فعلی حاکم بر جامعه با مخالفت‌هایی روبه‌رو شده است و به نظر می‌رسد حداقل تا پایان سال جاری منتفی باشد. این گروه معتقدند، که شرایط فعلی برای اجرای اصلاح قیمت بنزین مناسب نیست، آنها به حساسیت جامعه و وضعیت اقتصادی کنونی اشاره می‌کنند و بر لزوم بررسی دقیق‌تر و زمان‌بندی مناسب برای این اقدام تأکید دارند. به این ترتیب برخی از صاحب‌نظران بر این باورند، اصلاح سیستم حمل و نقل، بهبود زیرساخت‌ها در این حوزه و همچنین تغییرات اساسی در تولید کمی و کیفی خودروها به عنوان اصلی‌ترین عامل در آلودگی هوا و مصرف بنزین غیراستاندارد و صدور مجوز واردات می‌تواند به حل این معضل در کوتاه‌مدت کمک کند تا در گام‌های بعدی نسبت به اصلاح قیمت بنزین و راهکار افزایش قیمت تدریجی آن بیندیشیم. به اعتقاد تحلیلگران، به نظر می‌رسد که برای حل ناترازی بنزین و مشکلات پیرامون آن، نیاز به یک رویکرد جامع و تدریجی وجود دارد. اصلاح قیمت بنزین رویکردی ضروری و مطلوب به نظر می‌رسد که باید پس از آماده کردن تدریجی جامعه و افزایش نظارت‌ها به منظورجلوگیری از افزایش قیمت بنزین اجرایی شود و در عین حال، اقدامات مؤثری برای بهبود زیرساخت‌ها و کاهش مصرف نیز در دستور کار قرار گیرد، آنگاه این رویکرد می‌تواند مصالح خُرد و کلان جامعه را تامین و به حفظ آرامش در جامعه کمک کند. از این رو با محمود جامساز، تحلیلگر اقتصادی گفت‌وگو کرده‌ایم که ماحصل آن را در ذیل مشاهده می‌فرمایید.

ناترازی بنزین یکی از چالش‌های اصلی کشور است که از یکسو تامین ارز مورد نیاز برای خرید این فرآورده برای نیاز داخلی را با مشکل مواجه کرده است، از سوی دیگر عدم تناسب بین مصرف و تولید به دلایل مختلف نیز کشور را چالش‌هایی چون آلودگی هوا، قیمت‌گذاری و... روبه‌رو کرده است. راهکار چیست؟

به باور من ۳ راه‌حل برای حل مشکل ناترازی بنزین وجود دارد، راه‌حل کوتاه‌مدت و البته موقت و راه‌حل‌های میان‌مدت و بلندمدت. راه‌حل کوتاه‌مدت برای رفع سریع ناترازی مصرف بنزین، واردات بنزین است، مشروط بر اینکه نگاه دولت برای رفع ناترازی از طریق اقدامات میان‌مدت و بلندمدتی باشد که واردات را تقلیل و به صفر رساند، ضمن آنکه در فرآیند واردات از مداخلات رانتی‌ و ورود سودجوها در صحنه در این تجارت جداً جلوگیری به عمل‌ آید و صرفاً به‌عنوان یک راه حل موقتی و کوتاه‌مدت مورد استفاده قرار گیرد. اما متاسفانه عده‌ای تصمیم دارند سیاست‌های قیمتی را در پیش بگیرند یعنی قیمت بنزین را افزایش دهند تا مصرف در کوتاه‌مدت کاهش یابد و ناترازی رفع شود. یکی از عللی که سیاستگذاران در مورد ارزانی بنزین ذکر می‌کنند و قائل به افزایش قیمت هستند، ثابت ماندن قیمت بنزین از سال ۹۸ تاکنون در مقابل میانگین متوسط رشد سالیانه بیش از ۴۰ درصدی تورم است، اما این امر هم باید درنظر گرفته شود که از آن سال تاکنون، چه کسانی و یا چه عواملی اسباب بروز و ظهور تورم را فراهم کردند. پاسخ روشن است دولت‌های قبلی در اقتصادهای تورمی با تورم زندگی می‌کنند، در حقیقت حیات برخی از آن دولت‌ها و نظام بانکی با تورم گره خورده است.

به نظر شما آیا افزایش قیمت بنزین متناسب با افزایش قیمت دیگر اقلام از سال‌های گذشته تاکنون بوده است؟ راهکار تراز کردن این فرآیند در حال حاضر با توجه به استپ قیمتی بنزین در سال‌های قبل چیست؟

گرچه همه خدمات عمومی نظیر آب و برق و گاز و پست و بلیت اتوبوس و مترو و امثالهم افزایش یافته‌اند، اما همین‌طور مالیات‌ها و عوارض و... با اطلاع یا بدون اطلاع و آگاهی جامعه افزایش یافته و در برخی موارد روند افزایشی بیش از تورم داشته است، و از سوی دیگر تورم ناشی از حجم نقدینگی روزافزون در بخش‌های غیرمولد نفس جامعه را سنگین کرده، اما قطعا اعمال سیاست قیمتی در مورد بنزین که به سرعت بر قیمت همه کالاها اثر می‌گذارد و علاوه بر افزایش سطح عمومی قیمت‌ها، از رشد تولید ناخالص داخلی نیز می‌کاهد منطقی و به نفع دولت نیست، این سیاست، تکرار تجربه شکست خورده‌ای است که پیش از این با افزایش ۲ تا ۳ برابری قیمت بنزین اجرا شد و نه تنها کاهشی در مصرف ایجاد نکرد بلکه پس از یکی دوسال به افزایش ۳۰ تا ۴۰ درصدی مصرف انجامید، ضمن آنکه افزایش قیمت بنزین بسیار حساسیت‌برانگیز است و به نارضایتی‌های عمومی دامن می‌زند، واکنش اعتراضی شدید جامعه در آبان ۹۸ که جرقه آن با افزایش قیمت بنزین زده شد و منجر به بروز فجایع انسانی و مالی گردید هنوز از یادها نرفته است و به نظر می‌رسد افزایش یکباره آن در شرایط کنونی تکرار آن به مصلحت هیچکس نیست، لذا این گزینه با هدف کاهش مصرف بنزین فعلاً بهتر است کنار گذاشته شود.

دلیل اصلی ناترازی بنزین در حال حاضر چیست و با توجه به شرایط کنونی و امکان عدم اجرای افزایش قیمت بنزین، چه راهکاری برای تراز کردن بنزین و کاهش فشار تامین منابع ارزی برای واردات وجود دارد؟

 یکی از مهم‌ترین دلایل ناترازی بنزین افزایش مصرف خودروهای کهنه و فرسوده است که ۳۰ تا ۴۰ درصد بیش از خودروهای نو مصرف دارند این در حالی است که خودروهای نو نیز در قیاس با مشابهات خارجی خود بین ۲ تا 5/2 برابر بیشتر بنزین مصرف می‌کنند. بنا بر اظهار معاونت ستاد مدیریت حمل و نقل و سوخت کشور بیش از 35 درصد وسایل نقلیه و حدود ۸۰ درصد از موتورسیکت‌های در تردد، فرسوده هستند. این درحالی است که بر اساس آمار پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان حدود ۲۴ میلیون دستگاه خودرو و حدود ۱۴ میلیون موتورسیکلت در کشور تردد می‌کنند. یکی از اهداف افزایش قیمت بنزین در زمان احمدی‌نژاد اختصاص بخشی از مابه‌التفاوت قیمت حامل‌های انرژی به اصلاح سامانه سوخت خودرو‌ها به‌منظور کاهش مصرف بنزین بود که البته هیچ‌یک از اهداف اعلامی دولت وقت در این خصوص از جمله اختصاص ۳۰ درصد از این منابع به بخش صنایع عملی نشد. چنانچه سامانه سوخت خودروها اصلاح و از نظر کیفی با استانداردهای حهانی منطبق می‌شد، حداقل مصرف سوخت بیش از ۱۰ میلیون خودروی تولید شده طی ۱۳ سال گذشته تا کنون، در حدود ۲ تا ۲/۵ برابر کاهش می‌یافت و اکنون با ناترازی مواجه نبودیم. به هر حال در کوتاه‌مدت امکان افزایش ظرفیت تولید بنزین وجود ندارد زیرا دولت فشار زیادی به پالایشگاه‌ها برای تولید بنزین وارد کرده و پالایشگاه‌ها هم کیفیت را فدای کمیت نموده و در حال حاضر بنزین‌هایی با کیفیت غیر استاندارد یا به‌عبارت دیگر با اکتان پائین تولید می‌کنند. این بنزین نامناسب به سیستم سوخت اتومبیل‌ها اعم از داخلی و وارداتی آسیب می‌زند و آنان را دچار استهلاک زودهنگام می‌کند و آلودگی‌ها را نیز افزایش می‌دهد. در کشور ما سالانه بیش از ۲۰ هزار نفر به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند که بخش مهمی از آن معطوف به آلایندگی دی اکسید کربن ناشی از سوخت خودروها و موتورسیکلت‌هاست. ضمن آنکه فشار بیشتر بر پتروپالایشگاه‌ها به‌منظور افزایش تولید و‌ پر کردن خلأ کسری عرضه، بیش از ظرفیت تولید اسمی آنان کارساز نخواهد بود.

ناترازی تنها در زمینه بنزین نیست، بلکه عدم توازن بین عرضه و تقاضا در برق، گاز، کمبود منابع آبی، ناترازی در محیط زیست و دیگر موارد مشابه وجود دارد که ناشی از اقتصاد سیاسی معیوب است

بهترین گزینه به عنوان راهکار میان‌مدت برای رفع ناترازی بنزین و حل نسبی مشکلات در این زمینه چیست؟

در این باره به عنوان بهترین گزینه در قالب راهکار میان‌مدت، باید به گسترش ناوگان حمل ونقل عمومی اشاره کرد که در صورت وجود منابع مالی برای واردات سریع امکان پذیر است بدیهی است در صورت ارتقا کمی و کیفی وسایط حمل و نقل عمومی، بسیاری از مردم، سفرهای درون شهری خود را به‌جای استفاده از خودروی شخصی با وسائط نقلیه عمومی از جمله اتوبوس و مترو انجام خواهند داد که باعث تقلیل در مصرف بنزین خواهد شد. واردات خودروهای برقی نیز در صورت وجود منابع تأمین مالی مستلزم وجود جایگاه‌های شارژ و تأسیسات مکمل است که این راهکار نیز در رده اقدامات میان‌مدت قرار می‌گیرد. ساخت پارکینگ‌های طبقاتی به وفور، از اقدامات میان‌مدت دیگری است که علاوه بر صرفه‌جویی در وقت از بروز ترافیک ناشی از تردد بدون دلیل خودروها به منظور جست‌وجوی محل پارک جلوگیری و از مصرف بنزین می‌کاهد. واردات آزاد خودرو و کاهش عوارض گمرگی و سود بازرگانی در حد عرف جهانی و به دور از رانت و فساد، نیز موجبات کاهش قیمت و افزایش کیفیت خودروهای داخلی را فراهم می‌کند که اقدام مثبتی در جهت کاهش مصرف سوخت است.

به روزرسانی پالایشگاه‌ها و یا ساخت پالایشگاه از سوی برخی از صنایع سنگین و مادر گزینه‌ای است که از سوی برخی از بنگاه‌های اقتصادی کلان ارائه شد و تا حدی نیز پیش رفت، اما به دلایل مختلف متوقف شد. بهترین راهکار برای به روزرسانی پالایشگاه‌های تولید بنزین در شرایط تحریمی چیست؟

اقدامات در خصوص روزآمدکردن پالایشگاه‌ها و یا ساخت پالایشگاه‌های جدید هم به‌دلیل ناتوانی در تأمین مالی، فعلاً امکان‌پذیر نیست و در صورت توانایی مالی هم زمانبر و از جمله راهکارهای بلندمدت است و لذا پاسخگوی رفع ناترازی فوری نیست. در ۲۱ سال کذشته تنها پالایشگاه ستاره خلیج فارس تاسیس و راه اندازی شده که تنها حدود ۳۵ درصد از کل تولید کشور را در اختیار دارد. بقیه توسط ۹ پالایشگاه دیگر تولید می‌شوند که اغلب فرسوده و نیاز به بازسازی دارند. با این حال هدف نهایی در رفع ناترازی و همچنین با نگاهی فراتر، صادرات فرآورده‌های نفتی، بجای خام فروشی، باید سرمایه‌گذاری از منابع داخلی و خارجی به‌منظور تأسیس پالایشگاه‌های مدرن و با ظرفیت بالا به‌طور جدی در دستور کار باشد. جذب سرمایه‌های خارجی نیز مستلزم تغییرات بنیادین در سیاست خارجی کشور است، زیرا هیچ کشوری در فقدان روابط دوستانه و ‌مسالمت‌آمیز با کشورهای دیگر به ویژه توسعه یافته موفق به بسط تجارت خارجی، جذب سرمایه‌های مستقیم خارجی، تکنولوژی‌های مدرن و روزآمد و در نتیجه افزایش تولید ناخالص داخلی، درآمد ملی و سرانه و اشتغال و در نهایت دستیابی به توسعه پایدار نشده است. ناترازی تنها در زمینه بنزین نیست، بلکه عدم توازن بین عرضه و تقاضا در برق، گاز، کمبود منابع آبی، ناترازی در محیط زیست و دیگر موارد مشابه وجود دارد که همه ناشی از ساختار اقتصاد سیاسی معیوب رآنتی‌کشور است که تولید کننده بودجه‌های ناتراز است، ناترازی‌های هزاران میلیارد تومانی بودجه بارآور همه ناترازی‌ها در حوزه‌های مختلف اقتصادی و به‌تبع آن اجتماعی است. رفع ناترازی بودجه مستلزم اعمال سیاست‌های داخلی و خارجی خردورزانه و مبارزه جدی با مفاسد اقتصادی است. متاسفانه شاخص‌های اقتصادی و رفاهی طی بیش از ۴ دهه نشان می‌دهد که اقتصاد در مسیر درستی قرار نداشته و برخی سیاست‌ها نیز در تضاد با منافع اقتصادی کشور بوده است. بدیهی است نجات اقتصاد کشور از ناترازی‌ها، کمبودها، تورم، فقر و دیکر مصائب اقتصادی و به تبع آن اجتماعی غیر از تغییر بنیادین در سیاست‌های داخلی و خارجی کشور که به‌همشارکت اقتصادی هرچه بیشتر بخش خصوصی و ارتقای روابط دیپلماتیک با جهان به‌ویژه کشورهای توسعه یافته بینجامد، امکان‌پذیر نیست.