مکانیسم ماشه اهرمی بر علیه ایران

سازوکار ماشه یا سازوکار رسیدگی به اختلاف در برجام با اصرار آمریکایی‌ها در این توافقنامه گنجانده شده تا به ادعای آنها اگر ایران از برجام سرپیچی کرد، تحریم‌های بین‌المللی که با برجام برچیده‌شده، دوباره بازگردد یا بازگشت خودکار سریع اسنپ‌‌بک اتفاق می‌افتد. در شرایط کنونی و در حالی که یک دور مذاکره بین ایران و کشورهای اروپایی در ژنو برگزار شد و قرار بر این بود که روند مذاکرات ادامه پیدا کند، به نظر می‌رسد عزم اروپایی‌ها برای فعال کردن مکانیسم ماشه علیه ایران کم‌کم جزم می‌شود. نمایندگان تروئیکای اروپایی در سازمان ملل به شورای امنیت اعلام کرده‌اند که در صورت لزوم آماده استفاده از مکانیسم ماشه و بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران هستند. این در حالی است که این کشور‌ها توانایی انجام چنین اقداماتی را در ۱۸ اکتبر سال آینده، زمانی که قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل منقضی می‌شود، از دست خواهند داد. اروپایی‌ها مدعی‌اند که افزایش ظرفیت غنی‌سازی اورانیوم توجیه غیرنظامی ندارد و تلاش می‌کنند با تهدید به فعال کردن مکانیسم ماشه تهران را تحت فشار قرار دهند. «آرمان ملی» برای تحلیل و بررسی ابعاد مختلف این موضوع با دکتر یوسف مولایی استاد حقوق بین‌الملل دانشگاه تهران گفت‌وگو کرده که در ادامه می‌خوانید.

*چرا کشورهای اروپایی تصمیم گرفته‌اند مکانیسم ماشه را علیه ایران فعال کنند؟ آیا با توجه به پایان زمان توافق برجام کشورهای اروپایی به این تصمیم رسیده‌اند؟

کشورهای اروپایی هر زمان که به دنبال اهدافی در مقابل ایران هستند، تلاش می‌کنند با مطرح کردن مکانیسم ماشه ایران را تحت فشار قرار دهند. از سوی دیگر با توجه به پایان زمان قطعنامه‌هایی که علیه ایران صادر شده و به خصوص قطعنامه1920 این کشورها تلاش می‌کنند از این امکان به عنوان یک اهرم فشار علیه ایران استفاده کنند. در صورتی که ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همکاری نکند و اجازه دسترسی بازرسان را به مراکز هسته‌ای خود ندهد و یا میزان غنی‌سازی اورانیوم60 درصد را متوقف و یا کاهش ندهد این احتمال وجود دارد که کشورهای اروپایی تا قبل از برگزاری دور بعدی اجلاس آژانس از این اهرم استفاده کنند. امروز ما نمی‌دانیم که در ذهن و افکار اروپایی‌ها چه می‌گذرد اما به هر حال مکانیسم ماشه می‌تواند به عنوان یک اهرم فشار در اختیار آنها قرار داشته باشد.

*آیا مکانیسم ماشه در حد اهرم فشار باقی می‌ماند و یا اینکه روزی فعال نیز می‌شود؟

همه چیز بستگی به این دارد که ایران چه تصمیمات و رویکردی در این زمینه در پیش بگیرد. ایران در حالی که با آژانس همکاری می‌کند، باید خواسته‌های آژانس را مورد توجه قرار بدهد. در صورتی که این اتفاق رخ ندهد این احتمال وجود دارد که مکانیسم ماشه فعال شود. در صورتی که این اتفاق رخ بدهد به شرایط قبل از برجام برمی‌گردیم و همه قطعنامه‌هایی که علیه ایران صادر شده بود، فعال می‌شود. اگر مکانیسم ماشه فعال شود همه امتیازهایی که براساس برجام و در قالب قطعنامه2231 به ایران داده شده از بین می‌رود و به قطعنامه‌های 1929، 1803 و1747 باز می‌گردیم. هنگامی که یک کشور در یک توافق بین‌المللی منافعی نداشته باشد، تضمینی نیز برای حضور آن کشور وجود ندارد. به همین دلیل باید منافع طرفین قرارداد تأمین شود تا نسبت به دادن تضمین اقدام کنند. در جامعه جهانی هیچ نیرو و دولتی وجود ندارد که بالای سر دولت‌ها قرار داشته باشد که بتواند دولت‌ها را تحت فشار قرار بدهد تا تعهدات بین‌المللی خود را انجام بدهند. در دهه‌های گذشته اغلب معاهدات بین‌المللی که منعقد شده به همین صورت بوده و کشورهای مختلف با توجه به چنین شرایطی تعهدات خود را انجام داده‌اند. این ساختار را نمی‌توان تغییر داد و باید با واقعیت هماهنگ شد.

*از نظر حقوق بین‌الملل فعال کردن مکانیسم ماشه نیازمند چه سازوکاری است و آیا در شرایط کنونی زمینه‌های آن وجود دارد؟

از نظر حقوقی به هر بهانه‌ای می‌توان مکانیسم ماشه را فعال کرد و در حال حاضر چند بهانه برای این کار وجود دارد. کشورهای اروپایی ادعا می‌کنند ایران تعهدات خود را در برجام نقض کرده است و با این ادعا می‌توانند مکانیسم ماشه را فعال کنند. از سوی دیگر اگر کشورهای اروپایی به این نتیجه برسند که ایران به تعهدات هسته‌ای خود پایبند نبوده، می‌توانند پرونده هسته‌ای ایران را به شورای امنیت ارجاع بدهند و در آنجا درباره آن رأی‌گیری خواهد شد که آیا آنچه در درون برجام به سود ایران بوده تداوم پیدا کند یا خیر. اگر یکی از کشورهای عضو برجام مخالف این روند باشد این اتفاق رخ خواهد داد. شرایط نیز مانند گذشته نیست که کشورهایی مانند روسیه و چین بتوانند نقش‌آفرینی خاصی داشته باشند و چنین تصمیمی را وتو کنند. در نتیجه وجود یک مخالف می‌تواند باعث شود مکانیسم ماشه از ابتدا تا انتها مسیر خود را طی کند. برای این کار دلیل حقوقی خاصی نیز وجود ندارد. گزارش‌هایی که آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای در مورد ایران منتشر می‌کند، منفی است و مدعی است ایران در این زمینه همکاری‌های لازم را انجام نمی‌دهد. این موضوع هم می‌تواند دستاویزی برای یکی از کشورهای اروپایی باشد تا مکانیسم ماشه را فعال کند. براساس آنچه آژانس گزارش می‌کند ایران میزان غنی‌سازی را افزایش داده و ذخیره اورانیوم غنی شده را بیشتر کرده و اجازه دسترسی به بازرسان آژانس در برخی سایت‌ها را نمی‌دهد. همه این مسائل بهانه است و می‌تواند زمینه فعال شدن مکانیسم ماشه را توسط کشورهای اروپایی به وجود بیاورد. زیاد لازم نیست دلیل ویژه‌ای شکل بگیرد تا این اتفاق رخ بدهد و بلکه اگر همین روند موجود ادامه پیدا کند فعال شدن مکانیسم ماشه محتمل خواهد بود.

هنگامی که یک کشور در یک توافق بین‌المللی منافعی نداشته باشد، تضمینی نیز برای حضور آن کشور وجود ندارد. به همین دلیل باید منافع طرفین قرارداد تأمین شود

*آیا کشورهای اروپایی با توجه به شرایط منطقه و روی کار آمدن ترامپ برای تحت فشار قرار دادن بیشتر ایران دنبال فعال کردن مکانیسم ماشه هستند؟

من معتقدم باید موضوع روی کار آمدن ترامپ با فعال کردن مکانیسم ماشه را به صورت جداگانه و به عنوان دو متغیر مستقل مورد بحث قرار داد. البته شاید کشورهای اروپایی چنین اهدافی داشته باشند. مناقشه کشورهای اروپایی با ایران بر سر وضعیت غنی‌سازی است. حضور مجدد ترامپ در کاخ سفید در تلاش برای فعال کردن مکانیسم ماشه علیه ایران بی‌تأثیر نیست، اما این موضوع در گذشته نیز توسط کشورهای اروپایی مطرح شده است. من فکر می‌کنم بهتر است این مسائل را به هم ارتباط ندهیم و آنچه صحیح است را انجام دهیم. جامعه ایران در وضعیتی قرار دارد که تحمل فشار اقتصادی بیشتری ندارد. به هر حال یک دور مذاکره صورت گرفته و ایران باید از این طریق اجازه اعمال فشار بیشتر اقتصادی را ندهد.

* آیا تغییر نگرش در برخی روندها در عرصه بین‌المللی نیاز نیست تا بتوان از شرایط پیچیده کنونی عبور کرد؟

حاکمیت هوشمند در هر کشوری باید متناسب با اتفاقاتی باشد که در جهان رخ می‌دهد. به نظر می‌رسد این اتفاق در ایران رخ بدهد، هرچند هنوز چنین تغییری را نمی‌توان مشاهده کرد. گاهی در گذشته، شرایط بهتر از امروز بود اما به هر دلیل ایران شرایط را نپذیرفت. برخی از چالش‌های امروز را باید به سرعت حل کرد. اگر ایران شرایط جدید را بپذیرد از نظر سیاسی و اقتصادی به این معناست که چالش‌های متعددی وجود دارد. همیشه این احتمال هست که کشورهای غربی دنبال سوءاستفاده و زیاده خواهی باشند. ما باید تلاش کنیم از توانایی‌هایی که داریم در عرصه بین‌المللی استفاده کنیم. بقیه موضوعات تاکتیکی و حاشیه‌ای است. ایران اگر از قدرت کافی برخوردار باشد می‌تواند تا ابد از منافع خود دفاع کند و توافقنامه‌هایی را امضا کند که در راستای منافع ملی کشور باشد. زورآزمایی‌هایی که در عرصه بین‌المللی وجود دارد و زمینه را برای شکل‌گیری فرایندهای حقوقی به وجود می‌آورد. به همین دلیل ایران باید درزمینه قدرت نرم و قدرت سخت وضعیت خود را بهبود ببخشد تا بتواند به اهداف خود در مجامع بین‌المللی دست پیدا کند. آنچه برای ایران امنیت می‌آورد قدرت است که بخشی از آن نیز قدرت نرم و دیپلماسی است. قدرت نرم نیز درگرو رضایتمندی مردم است. هر چه رضایتمندی مردم افزایش پیدا کند به همان اندازه قدرت نرم ایران افزایش پیدا می‌کند. ایران می‌تواند به پشتوانه قدرت نرمی که از حمایت و رضایتمندی مردم می‌گیرد در عرصه بین‌المللی چانه‌زنی بهتری انجام بدهد و درنتیجه بهتر می‌تواند منافع خود را محقق کند.