افزایش سالمندی جمعیت در جهان و ایران

این مساله را نه یک شبه می‌شود برطرف کرد و نه چاره اندیشید. شاید نگاهی کلان به این موضوع در دهه‌ها پیش لازم بود. اما امرز چه باید کرد، با جمعیت جوانانی که روبه میانسالی می‌روند و هیچ رغبتی هم برای تشکیل خانواده ندارند. اما از مهم‌ترین دلایل عدم رغبت به ازدواج و فرزندآوری می‌توان به هزینه‌های طاقت فرسای یک زندگی معمولی اشاره کرد. امری که بعد از رکود اقتصادی دهه‌های پیشین تا امروز، سبب کاهش سطح کیفی زندگی شده است. حالا دیگر تنها شعار و تشویق راه حل نیست، بلکه نیازمند شاید تحولی عظیم در بهبود وضعیت معیشت مردم و امنیت روانی حاصل از آن هستیم. اتفاقی که با وضعیت امروز، به رویایی دور می‌ماند.

در راستای تشویق به ازدواج و فرزندآوری همواره شعارها و طرح‌هایی داده شده است، اما باز جمعیت بسیاری هستند که تجرد را به تحمل ناهمواری‌های این راهِ پرپیچ و خم و طولانی ترجیح می‌دهند. رویای تشکیل خانواده‌ای که با رکود اقتصادی و شرایط نابسامان جامعه در دهه‌های اخیر، در حد همان رویا برای بسیاری از جوانان باقی مانده است. جوان‌هایی که حالا در آستانه میانسالی قراردارند. آنچه جمعیت شناسان پیش‌بینی کرده‌اند، در سال 1430، درست زمانی که متولدان دهه شصت به سن شصت تا هفتاد سالگی رسیده‌اند، نزدیک به 30درصد جمعیت ایران را سالمندان بالای 65 سال تشکیل خواهند داد. این درحالی است که با وضعیت اقتصادی امروز ایران، یک جوان مجرد حتی از عهده مخارج زندگی خود هم به سادگی برنخواهد آمد، حالا دیگر چه رسد به اینکه تصمیم به ازدواج و فرزندآوری هم بگیرد. این درحالی است که افزایش جمعیت این افراد مجرد در دهه‌های آینده کشور را با حجم انبوهی از افرادی روبه‌رو می‌کند، که طبق آنچه کارشناسان می‌گویند، با مهم‌ترین چالش اصلی، یعنی تنهایی درگیر هستند. هرچند شاید فشار مسائل اقتصادی آنقدر باشد که جایی برای فشار تنهایی نماند.

در همین راستا دکتر صابر جباری رئیس مرکز جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدارس وزارت بهداشت، با بیان اینکه اگرچه سالمندی با مسائل و مشکلات فروانی همراه است اما سالمند شدن افراد از نشانه‌های افزایش امید به زندگی است، اظهارکرد: افزایش امید به زندگی در یک جامعه، بیانگر وضعیت مساعد نظام بهداشتی کشور است؛ اما «سالمندی جمعیت» که از مولفه‌های مرتبط با جمعیت است یک شاخص مساعد قلمداد نمی‌شود. هنگامی که سخن از سالمند شدن جامعه به میان می‌آید، منظور این است که تعداد افراد جوان جامعه نسبت به سالمندان کمتر است و سالمند شدن جامعه می‌تواند کشور را با بحران روبه‌رو کند.

دکتر صابر جباری، با بیان اینکه سالمندان حدود ۱۱.۵ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند، به ایسنا گفت: براساس ارزیابی‌های انجام شده در سال ۱۴۰۳، اگر آغاز سن سالمندی را ۶۰ سالگی در نظر بگیریم، سالمندان حدود ۱۱.۵ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند که ۴۷.۷ درصد مرد و ۵۲.۳ نیز زن هستند. بر همین اساس ایران هم مانند بسیاری از کشورهای جهان در مسیر زنانه‌ شدن سالمندی پیش‌ می‌رود.

جباری درباره برنامه‌های مراقبت‌های سلامت زنان سالمند گفت: وزارت بهداشت، بسته‌های مراقبتی سلامت زنان را از سنین پایین به ویژه در دوران نوجوانی و جوانی در اختیار جامعه هدف قرار می‌دهد. به طور مثال، دیابت یک بیماری غیرواگیر است و جزو پنج عامل اصلی مرگ‌ومیر در میان زنان محسوب می‌شود که به هنگام سالمندی سبب بروز مشکلات فراوانی می‌شود. وزارت بهداشت در نظر دارد از ابتلای زنان به بیماری‌هایی مانند دیابت جلوگیری کند و در صورت ابتلای آنها به این بیماری از بروز عوارض خطرناک آن جلوگیری کند.

وی با بیان اینکه شورای عالی سالمندان کشور می‌تواند نقش موثری در سلامت سالمندان داشته‌ باشد، افزود: شورای سالمدان کشور باید نسبت به بیمه تکمیلی سالمندان اقدام‌ کند تا آنها به هنگام بیماری درگیر مسائل مالی نشوند.

وی ادامه داد: مسائلی مانند بهداشت دهان و دندان، اختلات شنوایی و بینایی جزو چالش‌های سلامت سالمندان است و هزینه فراوانی به آنها تحمیل می‌کند. سالمندان برای حل مسائل بهداشت دهان و دندان، اختلال شنوایی و بینایی به دندان مصنوعی، سمعک و عمل جراحی بینایی نیاز دارند که جزو خدمات گران حوزه سلامت است. امیدوارم در مسیری قرار گیریم که اقدامات مداخله‌ای حل اختلالات بینایی، شنوایی و بهداشت دهان و دندان سالمندان تحت پوشش بیمه تکمیلی قرار گیرد.

جباری گفت: سالمندان به دلیل بروز مشکلات سلامت به پزشکان بسیاری مراجعه می‌کنند و ناچار هستند که داروهای بسیاری مصرف‌ کنند. گاهی‌ اوقات، داروهای تجویزی با یکدیگر تداخل‌ دارند و سبب بروز مشکلات بیشتری برای سالمندان می‌شود. وزارت بهداشت، دوره‌های آموزشی به منظور تجویز داروهای کمتر برای پزشکان برگزار می‌کند تا سالمندان با داروی کمتر درمان شوند.

طبق آنچه کارشناسان می‌گویند، عمده‌ترین دلایل افزایش جمعیت سالمندان در ایران به کاهش باروری ارتباط دارد. با توجه به آماری که حاکی از افزایش جمعیت زنان سالمند است، این مساله می‌تواند در آینده انواع آسیب‌های اجتماعی برای این زنان را فراهم آورد. باتوجه به رکود اقتصادی در ایران و عدم امنیت شغلی در شهرهای کوچک، تعداد قابل توجهی از جوانان به پایتخت و شهرهای بزرگ برای گذران زندگی و تامین مخارج خود مهاجرت کردند. همین مساله سبب شد زنان بسیاری تنها در روستاها بمانند. زنانی تنها که با چالش‌های متعددی روبه‌رو خواهند شد.

افزایش امید به زندگی در یک جامعه، بیانگر وضعیت مساعد نظام بهداشتی کشور است؛ اما «سالمندی جمعیت» که از مولفه‌های مرتبط با جمعیت است یک شاخص مساعد قلمداد نمی‌شود

افزایش سالمندان در جهان

افزایش جمعیت سالمندان تنها به ایران محدود نمی‌شود. در دهه‌های اخیر تغییرات قابل توجهی در ساختار سنی جمعیت در دنیا صورت گرفته است. نسبت جمعیت سالخورده در جهان افزایش یافته به طوری که قرن21  قرن سالخوردگی جمعیت نامگذاری شده است. درواقع پدیده سالخوردگی که یکی از مهم‌ترین معضلات کشورهای توسعه یافته است، در سال 2050 به مشکل کشورهای با درآمد متوسط نیز تبدیل خواهد شد. طبق پیش‌بینی سازمان ملل، جمعیت سالمند 56 سال و بالاتر تا سال2050 بیش از دو برابر خواهد شد.

درسال 1960 حدود5درصد برابر با 150میلیون نفر از جمعیت جهان را سالمندان تشکیل می‌دادند که این رقم در سال2021به حدود 9.5درصد برابر با 750میلیون نفر رسید. براساس گزارش بانک جهانی پیش‌بینی می‌شود که این عدد در سال 2050 به حدود 16.46درصد و معادل 1.59میلیاردنفر در جهان برسد.

این درحالی است که در کشور ژاپن جمعیت سالمند از حدود 5.62درسال 1960 به حدود28.7درصد در سال 2021 رسید. ژاپن بالاترین سهم جمعیت سالخورده جهان را به خود اختصاص داده است. به طوری که در دوره شیوع کرونا شاهد بودیم که متاسفانه افراد بسیاری از این سالمندان در تنهایی جان خود را براثر بیماری از دست دادند. دراین کشور حدود50 درصد از خانوارها جمعیت سالمند دارند و حدود28درصد از سالمندان نیز تنها زندگی می‌کنند.

یکی از اقدامات ژاپن برای استفاده از جمعیت قابل توجه سالمندان خود این است که قانون بازنگری شده «تثبیت اشتغال سالمندان» که در آوریل ۲۰۲۱ (بهار ۱۴۰۰) را اجرایی کرد. این قانون از شرکت‌ها می‌خواهد تا برای افزایش سن بازنشستگی به ۷۰ سال تلاش و سیستم اشتغال مستمر از جمله استخدام مجدد را به عنوان بخشی از تعهدات خود معرفی کنند. این درحالی است که دربرخی کشورها مانند کشور ما، در اغلب مشاغل پیش شرط سنی برای استخدام درنظر گرفته می‌شود.

در ژاپن بیمه اجتماعی شامل حال افراد 65- 60 سال با توانایی بالا و نیز افراد مقیم بالای 70 سال می‌شود. خدمات رفاهی در ژاپن شامل خدمات پزشکی و خدمات خارج از مراقبت‌های پزشکی است. سالمندان کم‌درآمد از پرداخت حق مشاوره، هزینه‌های داروها و خدمات سرپایی معاف هستند. بیمه بازنشستگی کارکنان به افراد بیمه شده کم‌درآمد و به همسر افراد بیمه شده اعانه پرداخت می‌کند.

همه شهروندان ژاپنی از طریق سیستم‌های بیمه درمانی و بازنشستگی بیمه هستند. این نظام‌ها در اصل، مبتنی بر ارائه خدمات درمانی و مزایای بازنشستگی برای همه افراد ناتوان و سالمند است. در نظام بازنشستگی ژاپن نوعی مسمتری وجود دارد که همه شهروندان از 20 تا 59 سالگی عضو این طرح مستمری پایه هستند و وقتی به سن بازنشستگی برسند، پرداخت مستمری به آنها شروع می‌شود. برای کارگران حقوق بگیر و کارکنان دولت مستمری کارکنان وجود دارد که بر اساس این مقررات، حقوق بازنشستگی آنها به تناسب حقوقی که می‌گرفته‌اند، علاوه بر مستمری پایه پرداخت می‌شود.

بر پایه مقررات نظام بیمه مراقبت بلندمدت، شهروندان چهل ساله و بالاتر باید حق بیمه مراقبت بلندمدت را بپردازند، در مقابل افراد شصت وپنج ساله و سالخورده که نیاز به مراقبت بلندمدت داشته باشند می‌توانند طبق تشخیص کمیته‌های محلی که برای این منظور تشکیل شده است، از خدمات خاص بلندمدت، مانند اعزام پرستار خانگی برخوردار شوند. حق بیمه‌ها و ضوابط مربوط به تشخیص نیاز به مراقبت‌های بلندمدت را دولت مرکزی تعیین می‌کند، اما کمیته‌های محلی مسئول اجرای ضوابط هستند. در کشور ژاپن نیز افراد بالای 65 سال که نیاز به مراقبت‌های پرستاری در امور زندگی روزمره خود را دارند و نیز افرادی که به دلیل بیماری خاص میان سنین 40تا64ساله هستند، واجد شرایط دریافت خدمات مراقبت بلندمدت هستند.

کلیه افراد ژاپنی تحت پوشش پوشش سیستم بیمه عمومی پایه هستند که سالمندان را تشویق می‌کند با هزینه بسیار پایین از خدمات پزشکی بهره‌مند گردند. بیمه خدمات مراقبت بلندمدت از سال 2000 ایجادشده است. در این برنامه سالمندان می‌توانند نوع خدمات و نیز ارائه دهندگان خدمات را خود انتخاب کنند.