مرگ دریاچه ها از هامون تا ارومیه

خشکی تالاب ها درکنار اثراتی نظیرِ آسیب به پوشش گیاهی و جانوری، سبب بروز ریزگردها هم خواهد شد. دراین میان اما دریاچه ارومیه هم وضعیت بهتری ندارد. خشک شدن دریاچه ارومیه، اتفاقی نبوده که یک روزه پیش آید. کارشناسان و فعالان محیط زیست می گویند که سال هاست هشدار داده اند، اما گوش شنوایی نبوده است. با اسماعیل کهرم، بوم شناس و فعال محیط زیست که در دوره ریاست معصومه ابتکار به عنوان رییس سازمان حفاظت محیط زیست، به سمت مشاور رییس سازمان در امور محیط طبیعی این سازمان منصوب شد، به گفت و گو نشسته ایم. از انتخاب یک رئیس زن دیگر در سازمان حفاظت محیط زیست گرفته تا چشم یاقوتی های دریاچه ارومیه؛ پرندگانی که سال ها در این دریاچه زیست می کردند و خشکی آب و نمک فراوان، سوی چشمانشان را گرفت. این بوم شناس که سال ها در جزایر اطراف دریاچه ارومیه به مطالعه و تحقیق پرداخته است، حالا با حسرت از فیروزه ایران نام می برد که دیگر این نام مناسبی برایش نیست.

باتوجه به انتخاب یک خانم دیگر، بعد از خانم ابتکار، در سازمان حفاظت محیط زیست، انتخاب شینا انصاری را چگونه ارزیابی می کنید؟

شینا انصاری دختر جوان و همکار من درسازمان حفاظت از محیط زیست بودند. ایشان باسواد، و تحصیل کرده هستند. تجربه مدیریتی دارند و زمانی که در شهرداری بودند چندبار ملاقاتشان کردم. البته تنها بحث انتخاب یک نفر نیست و مشاوران و معاونانی که انتخاب می کنند، در تصمیم های آینده این سازمان دخیل خواهند بود.مساله اصلی این است که مشاوران و معاونان خود را از چه قشر و افرادی انتخاب کنند. امیدوارم از افراد صالحی مانند خود و جوان و پرانرژی انتخاب کنند که باعث رشد و پیشرفت شوند.

به نظر شما انتخاب یک خانم در سازمان حفاظت محیط زیست تا چه اندازه تاثیرگذار است؟

چون خانم هستند نظارت ها و حساسیت ها بیشتر است. البته ایشان 4سال فرصت دارند، اما یک نفر به تنهایی نمی تواند هرتصمیمی را اتخاذ کند. باید صبرکنیم و ببینیم چه تصمیماتی را اتخاذ می کنند. برایشان آرزوی توفیق داریم.

شما در دوره ریاست خانم ابتکار به عنوان مشاور حضور داشتید. خانم ابتکار را اگر بخواهید با دیگر روسای سازمان حفاظت محیط زیست مقایسه کنید، به نظر شما چه تفاوت هایی داشتند؟

بله. خانم ابتکار یک زن مبتکر و خانم مدیر بودند که12سال در سازمان حفاظت از محیط زیست فعالیت می کردند. بعد از آقای فیروز که اولین رییس سازمان و موسس سازمان حفاظت از محیط زیست بودند، خانم ابتکار به نظرم بهترین بودند. البته این نظر شخصی بنده است. امیدوارم ایشان هم صراحت و شهامت خانم ابتکار را داشته باشند.

دریاچه ارومیه سال هاست که در آستانه خشکی قراردارد، روندِ خشکی آن را می شود تشریح کنید؟

در محیط زیست ما یک شاخص هایی را داریم که به ما گوشزد می کند، که وضعیت و شرایط یک تالاب، مانند دریاچه ارومیه، یا یک رودخانه یا یک کوهستان، درحالِ پیشرفت است و یا در وضعیت قهقرایی قرار دارد. من سالی چندبار به دریاچه ارومیه می رفتم و آنجا اقامت داشتم و کار می کردم. یکی از شاخص های ما این بود که آب دریاچه شورتر از قبل می شد. تا جایی که آنقدر شور بود، که پرنده هایی که برفراز دریاچه پرواز می کردند و در دریاچه آب تنی می کردند، بعد از اینکه چندبار سرشان را زیرِ آب کرده و بیرون می آوردند، قندیلی از نمک برسرشان بود. یکی از این پرنده ها به نامِ کشیمِ کوچک grebeاین قندیل ها آنقدر روی سرش زیاد بود که درحالِ نابیناشدن بودند. به طوری که آن چشم هایِ یاقوتیِ زیبایشان داشت نابینا می شد، از میزانِ نمک. ما داخل آب می رفتیم و آنها را می گرفتیم و با آبِ شیرین می شستیم. این مساله نشان از میزانِ زیادِ نمک و کمِ آب داشت.

این تبخیرِ آب نشان می داد که دریاچه درحال خشک شدن است. تا جایی که حالا فقط قسمت های عمیق دریاچه در عمق20تا25متری آب دارد. البته میزانِ آبِ دریاچه ها در این فصل که فصل بارش است اندازه گیری می شود. تعداد پرنده ها هم کم و کمترشدند و الان به حداقل رسیدند. به طوری که دریاچه ارومیه درحالِ مرگ است.

آیا شما و دیگر فعالان محیط زیست نسبت به این وضعیت هشدار نداده بودند؟

ما و همکاران ما هشدارهای لازم را داده بودیم. اینها پیش بینی بود و پیشگویی و طالع بینی نبود. براساس مشاهدات ما بود که دریاچه درحال خشک شدن است. تعداد پرنده ها کم و کم شد. تا به این وضعیت امروز رسید. تنها من هم نبودم . همکاران بسیاری بودند که در طول سال ها بررسی این هشدارها را دادند.

چرا دریاچه به این وضعیت دچار شد؟

14رودخانه به دریاچه ارومیه می ریختند. این14تا به آبِ دریاچه، آبِ شیرین می افزودند. میزان شوری کاهش پیدا می کرد و آب فراوان بود. زمانی عمق آب دریاچه تاحدود25متر بود. این رودخانه ها برخی آبِ شیرین بودند و برخی آبِ شور. مثلا تلخه رود همانگونه که از نامش پیداست، آبش از شوری به تلخی می زد. سیمینه رود، زرینه رود، شهرچای، باراندوزچای، اینها شیرین بودند. بنابراین پرنده ها می رفتند از سد مهاباد ماهی می گرفتند و 40دقیقه تا دریاچه ارومیه پرواز می کردند تا آن ماهی ها را به جوجه هایشان برسانند. در این سال های خشکسالی ببینید چه بر سر این رودخانه آمد.

من سالی چندبار به دریاچه ارومیه می رفتم و آنجا اقامت داشتم و کار می کردم. یکی از شاخص های ما این بود که آب دریاچه شورتر از قبل می شد. تا جایی که آنقدر شور بود، که پرنده هایی که برفراز دریاچه پرواز می کردند و در دریاچه آب تنی می کردند، بعد از اینکه چندبار سرشان را زیرِ آب کرده و بیرون می آوردند، قندیلی از نمک برسرشان بود. یکی از این پرنده ها به نامِ کشیمِ کوچک grebeاین قندیل ها آنقدر روی سرش زیاد بود که درحالِ نابیناشدن بودند. به طوری که آن چشم هایِ یاقوتیِ زیبایشان داشت نابینا می شد، از میزانِ نمک

آبِ این رودخانه ها در طیِ این سال ها چه شد؟

حوضه دریاچه ارومیه دومین حوضه ای است از نظر مقدار آبی که دریافت می کند، اما سهم دریاچه ارومیه از آن هیچ است. آبِ این رودخانه ها صرفِ زمین های زراعی و دامپروری و دامداری، شد که در سال های اخیر دوبرابر شدند. حدود70هزار چاه دورو واطراف دریاچه ارومیه کنده شده اند. این یعنی چه؟ با این وجود دیگر آبی در سفره زیرزمینی نمی ماند که از زیر جاری شود.

با کمال تاسف این دریاچه به این صورت درآمد. یک کنفرانسی بود در ترکیه که من دعوت شدم. بچه های ترک می گفتند که دریاچه وان که 70 کیلومتر با ارومیه فاصله دارد، آبش را ببینید. من دریاچه ارومیه را می گفتم فیروزه ایران است، اما حالا به چه صورت درآمده است؟ حالا کوه ها از آب سر در آوردند. بخاطر اینکه آب دریاچه بابت توسعه کشاورزی و دامداری صرف شد.

هشدارهای شما و دیگر فعالان محیط زیست هیچ اثری نداشت؟

در ظرف26 سال گذشته، تنها من نبودم و افرادی شبیه من مرتب هشدار می دادند. من سالی چندبار، دوسه هفته در جزایر اطراف دریاچه که حدود102 جزیره داشت، اقامت داشتم و مشغول تحقیق و بررسی بودم. اکنون آن جزایر دیگر وجود ندارند، از آب درآمده اند. اطرافشان آب نیست. افرادی که این مسائل را دیده بودند، هشدار داده بودند. این اخطارها را داده بودند.

شما خانم ابتکار را بعد از آقای فیروز به عنوان بهترین رییس سازمان نام بردید، ایشان در این زمینه اقدامی نکردند؟

خیلی تلاش کردند. مردم هم بارها از ایشان درخواست کردند. به طوری که چندباری که به دریاچه ارومیه برای بازدید رفته بودیم، ایشان هم بودند.

پس چرا اقدام اثرگذاری انجام نشد؟

وقتی که متاسفانه بالادستی ها به محصولات کشاورزی بیشتر اهمیت می دهند، دیگر کاری از دست کسی برنمی آید. کبابِ یک متری بیشتر از آبِ دریاچه اهمیت دارد.

خشک شدن دریاچه ارومیه چه تبعاتی دارد؟

یکی از مضرات و مشکلات خشک شدن دریاچه ارومیه وجود ریزگردها است. وقتی باد روی دریاچه ارومیه بوزد، طراوت و رطوبت و حیات را پخش می کند. اما اگر آب دریاچه خشک باشد و این باد با کف دریاچه برخورد کند، ریزگردهای نمکی را می برد و روی سر مردم می ریزد.همان طور که در زمان خشک شدن هامون این اتفاق افتاد. هامون هم خشک شد.

چگونه می شود با ایجادشدن این ریزگردها مبارزه کرد؟

سدهایی ایجاد می کنند، که جلوی حرکت شن ها گرفته شود. این سدها به دوصورت طبیعی و زنده ایجاد می شوند، که گزو تاغ می کارند. گز همان گیاهی است که رستم در شاهنامه از آن سلاحی ساخت و چشمِ اسفندیار را نشانه گرفت. همان طور که در شاهنامه آمده است:

کمان را به زه کرد و آن تیره گز

که پیکانش را داده بود آبِ رَز

بزد راست بر چشمِ اسفندیار

جهان شد سیه نزدِ آن کامکار

یک نوع دیگر از این سدها هم به این صورت است که با وسایلی حلبی یا آجری می چینند، تا این شن ها به ده وارد نشود. پشت خانه مردم نرود. چون وقتی باد بزند،یک دیوار6متری از شن ایجاد می شود.

در هامون این اتفاق رخ داد؟

بله. من آنجا بودم. صبح که بیدارشدم ، 20سانتی متر خاک روی لحاف من بود.

چه اثری در زندگی مردم اطراف آن منطقه گذاشت؟

همین ریزگردها سبب مهاجرت بسیاری از مردم آنجا شد. این میان برخی هم سوءاستفاده کردند. گاوهای مردم را باقیمت پایین خریدند. مردم از خشکی فرار کردند.

روندِ تدریجی خشکی هامون به چه صورت بود؟

اول آب ته چاه ها شور شد، بعد قهوه ای شد، و در نهایت غیرقابل استفاده برای دام و انسان شد. آب پراز شن بود. این نتیجه خشک شدن هامون بود، که مردم از آن منطقه رفتند. وقتی بسترِ آب، نمایان باشد، باد وقتی از روی آب رد می شود، طراوت می گیرد. خنک می شود و به مصرف گیاهان می رسد. برگها را شاداب می کند. ولی وقتی خاک باشد، نتیجه اش همان می شود که گفتم.