بن بست ناترازی در اقتصاد رانتی

این به دلیل طراحی غیربهینه موتور، فناوری قدیمی و کیفیت پایین برخی از خودروهاست که بدون توجه به شاخص‌های زیست محیطی و کیفیت و استانداردهای روز توسط خودروسازان داخل صورت می‌گیرد. به گفته برخی کارشناسان؛ میزان مصرف سوخت برخی خودروهای داخلی حدود 8 تا 10 لیتر در هر 100 کیلومتر است که در مقایسه با استانداردهای جهانی (معمولاً 5 تا 6 لیتر برای خودروهای کم‌مصرف) بسیار بیشتر است که البته این امر برای خودروهای با تکنولوژی پایین‌تر و استفاده از قطعات نامرغوب این وضعیت را تشدید می‌کنند. این در حالی است که ایران در سال‌های اخیر با موضوع ناترازی بنزین روبه‌رو بوده است. با وجود تولید بالای پالایشگاه‌های داخلی، افزایش مصرف بنزین به دلیل رشد سریع تعداد خودروها و ناکارآمدی سیستم حمل و نقل عمومی، باعث می‌شود که ایران  وارده کننده بنزین شود. تخمین‌ها حاکی از آن است که روزانه حدود 10 تا 15 میلیون لیتر بنزین وارد کشور می‌شود. آمارهای رسمی نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر مصرف بنزین افزایش یافته و فشار زیادی برای منابع مالی کشور وارد شده است. تحلیلگران معتقدند؛ خودروهای تولید داخل با مصرف بالای سوخت در ناترازی بنزین در کشور سهم چشمگیری دارند  و قطعاً این امر بدون اصلاح ساختاری در صنعت خودرو و استفاده از فناوری‌های جدیدتر، این وضعیت به احتمال بیش از پیش تشدید و بحران ناتراز بنزین افزایش خواهد یافت. از این رو با محمود جامساز، تحلیلگر اقتصادی گفت و گو کرده ایم که در  ادامهماحصل آن را  می‌خوانید.

بنا به گفته مقامات رسمی، در حال حاضر حدود 10 میلیون لیتر ناترازی بنزین وجود دارد که با توجه به موانع و چالش‌های پیش رو، واردات بنزین تنها گزینه پیش رو  است که البته آن هم با توجه به محدودیت منابع ارزی و قیمت ارزان آن در جایگاه های سوخت اقتصادی نیست، به نظر شما بهترین راهکار برای حل این مشکل چیست؟

در حال حاضر دو راه برای حل مشکل ناترازی بنزین وجود دارد راه حل کوتاه مدت  و البته موقت و  راه حل  میان مدت و بلندمدت، راه حل کوتاه مدت برای رفع سریع تاترازی مصرف بنزین  واردات بنزین است ، مشروط بر اینکه نگاه دولت برای رفع ناترازی از طریق اقدامات میان مدت و بلند مدتی باشد که واردات را تقلیل و به صفر رساند . راه حل دوم که راه میان مدت و بلندمدت است البته زمان بر  و شامل ساخت و نوسازی پالایشگاه های جدید، سامان بخشی و افزایش کیفیت و ساماندهی سوخت خودروها ، ساخت پارکینگ ها برای جلوگیری از دور دور کردن ماشین ها و ترافیک ، بالا بردن کیفیت بنزین تولید پترو پالایشگاه ها، افزایش ناوگان حمل ونقل و هر اقدامی که به کاهش مصرف بنزین منجر شود، است .راه حلی که به نظر الزامی و گریزناپذیر می رسد برای کوتاه مدت ، واردات بنزین است،  مشروط بر آنکه از مداخلات رانتی و ورود الکاپن‌های همیشه در صحنه در این تجارت جداً جلوگیری به‌عمل آید و صرفاً به عنوان یک راه حل موقتی و کوتاه مدت مورد استفاده قرار گیرد . اما متاسفانه عده‌ای تصمیم دارند سیاست‌های قیمتی را در پیش بگیرند یعنی قیمت بنزین را افزایش دهند تا مصرف کاهش یابد.  اما این سیاست ، تکرار تجربه شکست خورده‌ای‌است که پیش از این با افزایش 2 تا 3 برابری قیمت بنزین نه تنها کاهشی در مصرف دیده نشد بلکه پس از یکی دوسال با افزایش 30 تا 40  درصدی مصرف انجامید .ضمن آنکه افزایش قیمت بنزین به نارضایتی‌های عمومی دامن می‌زند و واکنش اعتراضی  در جامعه را در ‌پی خواهد داشت . لذا این گزینه محکوم به شکست است .

آیا در حال حاضر هیچ ظرفیتی برای افزایش تولید بنزین که ایران سال‌ها پیش امکان آن را یافته است وجود ندارد؟ در حقیقت آیا نمی توان با استفاده از ظرفیت بخش خصوصی و ارتقای سرمایه‌گذاری، میزان تولید بنزین در کشور را افزایش داد؟

در کوتاه مدت امکان افزایش ظرفیت تولید بنزین وجود ندارد  زیرا دولت فشار زیادی به پالایشگاه ها برای تولید بنزین وارد کرده و پالایشگاه‌ها هم کیفیت را فدای کمیت  کرده  و در حال حاضر بنزین هایی با کیفیت پایین تولید می‌کنند . این بنزین نامناسب به سیستم سوخت اتومبیل‌ها آسیب می‌زند و آلودگی ها را نیز افزایش می دهد. در کشور ما سالانه 20 هزار نفر به دلیل آلودگی هوا فوت می‌کنند که  بخش مهمی از آن معطوف به آلایندگی  دی اکسید کربن ناشی از سوخت خودروها و موتورسیکلت‌هاست . در نتیجه در این شرایط ظرفیت افزایش تولید بنزین وجود ندارد، طرفه آنکه شرایط روزآمد کردن کردن پالایشگاه‌ها یا ساخت  پالایشگاه های جدید هم نیز به‌دلیل ناتوانی در تأمین مالی  امکان‌پذیر نیست و در صورت توانایی مالی هم  زمانبر است و پاسخگوی رفع ناترازی فوری نیست .  در 21 سال گذشته تنها پالایشگاه ستاره خلیج فارس تاسیس و راه‌اندازی شده که تنها 30  درصد از کل تولید کشور را در اختیار دارد . بقیه توسط 9 پالایشگاه دیگر تولید می‌شوند که اغلب فرسوده و نیاز به بازسازی دارند .

به نظر بسیاری از کارشناسان، تولید خودروهای بی کیفیت و بدون استانداردهای جهانی، یکی از اصلی ترین دلایل رشد مصرف بنزین و همچنین آلودگی هوا و چالش‌های دیگری در کشور هستند که سهم عمده‌ای در افزایش مصرف سوخت دارند، اما همچنان بر افزایش ظرفیت تولید و حمایت از خودروسازان داخلی تاکید می‌شود. به نظر شما اولویت و راهکار مطلوب در این بخش چیست؟

گسترش ناوگان حمل ونقل در صورت وجود منابع مالی ، کم زمان تر است بدیهی است در صورت ارتقای کمی و کیفی وسائط حمل و نقل عمومی بسیاری از سفرها به ویژه درون شهری با ناوگان عمومی ومترو صورت خواهد گرفت که باعث تقلیل در مصرف بنزین خواهد شد. واردات خودروهای برقی نیز در صورت وجود منابع  تأمین مالی نیز مستلزم وجود جایگاه‌های شارژ و تآسیسات مکمل است که این راهکار  نیز در رده اقدامات میان  مدت قرار می گیرد . ساخت پارکینگ‌های طبقاتی به وفور ، یکی دیگر از تسهیلاتی است که علاوه بر صرفه‌جویی در وقت و هزینه از بروز ترافیک ناشی از دور دور کردن خودروها به منظور  جست‌وجوی محل پارک جلوگیری می کند . لازم به ذکر است که مردم برای خرید یک خودرو سه برابر قیمت واقعی آن هزینه پرداخت می‌کنند یعنی در واقع یارانه به دولت می پردازند و خودروهای بی کیفیت با سوخت 2  تا 2 برابر و نیم خودروهای مشابه خارجی   تحویل می گیرند . واردات خودروهای با کیفیت خارجی ضمن آنکه قیمت های داخلی را می شکند اسباب رقابت خودرو سازان را در ارتقای کیفیت نیز فراهم می کند .

در کوتاه مدت امکان افزایش ظرفیت تولید بنزین وجود ندارد  زیرا دولت فشار زیادی به پالایشگاه ها برای تولید بنزین وارد کرده و پالایشگاه‌ها هم کیفیت را فدای کمیت  کرده  و در حال حاضر بنزین هایی با کیفیت پایین تولید می‌کنند . این بنزین نامناسب به سیستم سوخت اتومبیل‌ها آسیب می‌زند و آلودگی ها را نیز افزایش می دهد. در کشور ما سالانه 20 هزار نفر به دلیل آلودگی هوا فوت می‌کنند که  بخش مهمی از آن معطوف به آلایندگی  دی اکسید کربن ناشی از سوخت خودروها و موتورسیکلت‌هاست

آیا حل ناترای بنزین با محوریت بخشیدن به واردات، افزایش قیمت بنزین و... حل خواهد شد، یا می توان راهکاری دیگری در حوزه های دیگری که در ارتباط تنگاتنگ با این مشکل است یافت؟

ناترازی تنها در زمینه بنزین نیست بلکه عدم  توازن بین عرضه و تقاضا در برق، گاز، کمبود منابع آبی، ناترازی در محیط زیست و دیگر موارد مشابه وجود دارد که همه  ناشی از ساختار اقتصاد سیاسی معیوب رانتی کشور  است که تولید کننده بودجه های ناتراز است ، ناترازی های هزاران میلیارد تومانی بودجه بارآور  همه ناترازی ها در حوزه های مختلف اقتصادی و به‌تبع آن اجتماعی است . رفع ناترازی بودجه مستلزم اعمال سیاست‌های داخلی و خارجی خردورزانه و مبارزه جدی با مفاسد اقتصادی است . باید به گسترش ناوگان حمل ونقل عمومی اشاره کرد که در صورت  وجود منابع مالی برای واردات سریع امکان پذیر است بدیهی است در صورت ارتقای کمی و کیفی وسایط حمل و نقل عمومی، بسیاری از مردم، سفرهای درون شهری خود را به‌جای استفاده از خودروی شخصی با وسائط نقلیه  عمومی از جمله اتوبوس ومترو انجام خواهند داد که باعث تقلیل  در مصرف بنزین خواهد شد . واردات آزاد خودرو و کاهش عوارض گمرگی و سود بازرگانی در حد عرف جهانی ، و به‌دور از رانت و فساد ، نیز اسباب کاهش قیمت و افزایش کیفیت خودروهای داخلی را فراهم می‌کند که اقدام مثبتی در جهت کاهش مصرف سوخت است .

ساخت پالایشگاه‌ها، تعمیرات و به روزسانی پالایشگاه‌ها و... از جمله گزینه‌هایی به شمار می‌آید که سال ها به دلایل مختلف در دستور کار سازمان ها و نهادهای ذیربط نیست، و چنانچه این روند ادامه یابد، دیگر نمی توان امیدی به کسب درآمد و تولید محصولات فرآوری شده داشت. در این راستا چه اقداماتی می توان انجام داد؟

به روزرسانی تجهیزات و فناوری ها نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها یا ساخت پالایشگاه‌های جدید از جمله مواردی است که می تواند به بهینه سازی محصولات تولیدشده در این مراکز کمک کند، اما از آنجا که انجام این کار به دلیل محدودیت‌ها در تامین مالی اجرای پروژه‌های مذکور امکان پذیر نیست و از سوی دیگر ناترازی های انرژی به ویژه بنزین در کشور در مرحله حاد قرار گرفته و نیاز به تصمیمات و برنامه ریزی عاجل دارد، باید در برنامه ریزی ها در این بخش به راهکارهای کوتاه مدت روی آورد، چرا که تصمیمات و راهکارهای بلندمدت جوابگوی مشکلات و ناترازی های موجودنیست، و در صورت بی توجهی به رفع مشکلات دراین زمینه باز هم باید فقط به معدود پالایشگاه های موجود کشور مانند؛  پالایشگاه ستاره خلیج با سهمی حدود 35 درصد از کل تولید کشور و... بسنده کرد. چرا که اغلب پالایشگاه های دیگر کشور فرسوده و نیاز به بازسازی جدی دارند. با این حال هدف نهایی در رفع ناترازی و همچنین  با نگاهی فراتر ،صادرات فراورده های  نفتی ، به‌جای خام فروشی ، باید سرمایه گذاری از منابع داخلی وخارجی  به‌منظور تأسیس پالایشگاههای مدرن و با ظرفیت بالا بطور جدی در دستور کار باشد  .جذب سرمایه های خارجی نیز مستلزم نغییرات بنیادین در سیاست خارجی کشور است.زیرا هیچ کشوری در فقدان روابط دوستانه و‌مسالمت آمیز با کشورهای دیگر به‌ویژه توسعه یافته  موفق به بسط تجارت خارجی ، جذب سرمایه های مستقیم خارجی ، تکنولوژی های مدرن و روزآمد و در نتیجه افزایش تولید ناخالص داخلی ، درآمد ملی و سرانه و اشتغال و در نهایت  دستیابی به توسعه پایدار نشده  است .ناترازی ها در عرصه اقتصاد ایران فقط محدود به چند مورد نیست، بلکه در عرصه های مختلف مانند؛ بانک ها، انرژی، به ویژه برق، گاز، آب و... می شود که در فصول مختلف حوزه های صنایع و تامین انرژی خانگی را تحت تاثیر قرار می دهد و البته همه این موارد ناشی از ناترازی بودجه است که در مجموع اقتصاد کشور را تحت الشعاع قرار می دهد و در نهایت در عرصه های اجتماعی، سیاسی و ... نمود پیدا می کند. از این رو باید گفت رفع ناترازی ها نیاز به بررسی و نگاهی جامع و همه جانبه در ابعاد مختلف و از سوی سازمان های مختلف دارد تا بتوان ناتزاری های هزاران میلیارد تومانی را در بخش های مختلف رصد و با آن مبارزه کرد. هر چند  تجارب پیشین بیانگر آن است که این معضل با توجه به زیرساخت های ناقص و اتخاذ سیاست های نادرست داخلی و خارجی، اقتصاد را در مسیر نادرستی قر ار داده است که حاصل و دستاورد آن، ناترازی ها در حوزه هایی بوده است که به شکل تورم، دشواری معیشت، گرانی، ناهماهنگی بین حوزه های مختلف و کمبود انرژی و... قابل مشاهده است. قطعاً نجات اقتصاد کشور از این ناترازی ها مستلزم بهره گیری از ظرفیت های مختلف اقتصادی در حوزه های مختلف و همچنین توسعه روابط تجاری – دیپلماتیک با دیگر کشورهای جهان به خصوص کشورهای توسعه یافته است که البته این مهم نیز با تلاش های دیپلماتیک در راستای کاهش یا حذف تحریم ها در کشور ممکن خواهد شد.