ضرورت افزایش رایزنی های سیاسی در قفقاز

 در حالی که لاوروف در سخنان خود تنها به رفع انسداد مسیرهای ارتباطی اشاره داشت و از کریدور زنگزور نام نبرده بود. این موضع، تکرار بند ۹ موافقتنامه صلح مسکو در سال ۲۰۲۰ و بعد از جنگ ۴۴ روزه بین باکو و ایروان بود؛ بند ۹ نیز اشاره‌ای به بازگشایی کریدور زنگزور نداشت و تنها از طرفین می‌خواست که به انسداد مسیرهای ارتباطاتی پایان دهند. در این مورد نکات زیر باید مورد توجه قرار گیرد. پس از فروپاشی امپراتوری نیکلای دوم تزار روسیه در سال ۱۹۱۷ و وقوع انقلاب کمونیستی در این کشور، به دستور لنین، قفقاز به سه جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان تقسیم شد. تقسیمات اداری جدید با ترکیب قومی قفقاز همخوانی نداشت و لذا این سه جمهوری گرفتار یک رشته اختلافات قومی و مرزی شدند که مهم‌ترین و طولانی‌ترین آن برسر قره باغ کوهستانی و منطقه زنگزور بود. ارمنستان اعتقاد داشت که ایروان و قره باغ از زبان و دین و فرهنگ مشترک ارمنی برخوردار هستند و بدون قره باغ، یکپارچگی قومی ارمنستان نقض می‌شود. آذربایجان هم معتقد بود قرارداشتن منطقه زنگزور در ارمنستان موجب عدم یکپارچگی آذربایجان شده و مسیر مستقیم این کشور به نخجوان را مسدود کرده است. پس از پایان جنگ‌های روسیه و دولت عثمانی و مشخص شدن مرزهای دوکشور با انعقادعهدنامه مسکو در سال۱۹۲۱، دولت روسیه با تقسیمات جغرافیایی جدید، قره باغ را به عنوان ولایت خودمختار آذربایجان اعلام و زنگزوز را در تمامیت ارضی ارمنستان قرار داد. این تصمیم در سال ۱۹۲۳ نیزتائید شد و رسمیت یافت. پس از فروپاشی شوروی و استقلال کشورهای آذربایجان و ارمنستان و به دنبال جنگ سی ساله بین این دو کشور بر سر موضوع قره باغ، در تاریخ ششم اکتبر ۲۰۲۲ (۱۴ مهر ۱۴۰۲) الهام علی‌اف و نیکول پاشینیان با حضور مکرون رئیس‌جمهور فرانسه و میشل چارلز رئیس شورای اتحادیه اروپا در شهر پراگ پایتخت جمهوری چک، جلسه چهارجانبه مهمی برگزار کردند. نتیجه این جلسه بیانیه‌ای مهم، مبنی بر به‌رسمیت شناختن تمامیت ارضی و حاکمیت جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان توسط یکدیگر و اهتمام برای انعقاد توافقنامه صلح نهایی تا پایان سال ۲۰۲۴ بود. دو طرف همچنین تعهد خود را به اعلامیه ۱۹۹۱ آلماتی که ۲۱ دسامبر ۱۹۹۱، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی صادر شد، اعلام کردند. در این سند کشورهای امضاء کننده از جمله آذربایجان و ارمنستان در آلماتی متعهد شده بودند که تمامیت ارضی یکدیگر و تخطی‌ناپذیری مرزهای رسمی موجود در آن زمان را به‌رسمیت بشناسند. به رسمیت شناختن متقابل تمامیت ارضی دوکشور به معنای اعمال حاکمیت آذربایجان در قره باغ و گذرگاه لاچین و اعمال حاکمیت ارمنستان در استان سیونیک و گذرگاه موسوم به زنگزور بود. پس از این تحول، مذاکرات برای امضای موافقتنامه نهایی بین باکو و ایروان بدون وجود میانجی آغاز شد و دو کشور در روند مذاکرات صلح اعلام کردند که چون بحث رفع انسداد از مسیرهای ارتباطی طولانی خواهد بود، از مذاکره درمورد این موضوع صرفنظر کرده و ان را به بعد از امضای توافقنامه صلح موکول می‌کنند. این تصمیم به معنای این بود که آذربایجان و ارمنستان به دلیل اهمیت انعقاد توافقنامه نهایی صلح و تعیین تکلیف تبادل اسرا و محدوده مرزی، علاقه‌مند نیستند وارد موضوع رفع انسداد از مسیرهای ارتباطی شوند. سخنان غیرشفاف لاوروف در مورد رفع انسداد از مسیرهای ارتباطی را می‌توان جهت اعمال فشار بر ارمنستان و خرسند کردن جمهوری آذربایجان برای اخذ امتیازات مورد نظر روسیه دانست. این موضع ضد ارمنستانی لاوروف بعد از سفر پوتین به جمهوری آذربایجان، را نمی‌توان دلیل رضایت روسیه نسبت به بازکردن دالان زنگزور دانست؛ چراکه بازگشایی این دالان موجب حضور غرب و ناتو در قفقاز شده و آنها را به هدف خودیعنی انزوای روسیه در قفقاز، نزدیک خواهد ساخت. اکنون روسیه در اوکراین با مشکل جدی مواجه شده و این کشور با پیشروی در خاک روسیه به نقاط مهمی دست یافته و به دنبال گرفتن امتیازات ارضی از روسیه است. لذا روسیه در شرایط کنونی که در مواجهه با اوکراین دچار مشکل شده، باز شدن جبهه جدیدی در قفقاز علیه خود را برنمی‌تابد. لذا نمی‌توان به صراحت گفت که روس‌ها به دنبال باز کردن دالان زنگزور هستند. جمهوری اسلامی ایران نیز باز شدن دالان زنگزور را مقدمه ایجاد یک مناقشه جدید در منطقه می‌داند که می‌تواند منجر به یک جنگ نظامی گسترده در قفقاز شود. آمریکا و اروپا به‌خصوص فرانسه سعی دارند با استفاده از سردی روابط ارمنستان و روسیه و با فروش سلاح به ایروان، حضور و نفوذ خود در قفقاز را برای بازکردن دالان زنگزور افزایش دهند. این اتفاق به نفع کشورهای قفقاز از جمله آذربایجان و ارمنستان نیست؛ ارمنستان به تازگی از جنگ قره باغ رها شده، می‌تواند بودجه خود را در جهت پیشرفت عمرانی و اقتصادی کشور صرف کند. در صورت ایجاد مناقشه جدیدی که یک طرف آن روسیه و طرف دیگر غرب باشد، ارمنستان نیز با وضعیت جدیدی مواجه شده و ممکن است به سرنوشت اوکراینکه فریب غرب را خورد، دچار شود. اگر غرب و ناتو به این منطقه بیایند و به دریای خزر برسند، جمهوری آذربایجان نیز به عنوان کشوری که درآمد ارزی هنگفتی از نفت و گاز این دریا دارد، با مشکل روبه‌رو خواهد شد. به همین علت موضع اصولی و منطقی و خیرخواهانه ایران در مخالفت با بازشدن گذرگاه زنگزور که توسط رهبر معظم انقلاب در دیدار آقای پاشنیان نخست وزیر ارمنستان، بیان شد، تقویت صلح و دوستی در قفقاز را مدنظر داشته و به نفع کشورهای قفقاز به‌خصوص آذربایجان و ارمنستان است. در این مقطع، برای شناخت نیت واقعی مسکو و بررسی تحولات آینده قفقاز، ضرورت دارد فعالیت دیپلماتیک و رایزنی‌های سیاسی میان ایران، آذربایجان، ارمنستان و روسیه بیشتر شده و تلاش‌های منطقه‌ای برای جلوگیری از مطامع جنگ افروزانه کشورهای غربی و همچنین تقویت فضای امنیت و آرامش در قفقاز جنوبی، استمرار یابد.

*محسن پاک آیین

سفیر سابق ایران در آذربایجان