ضرورت خروج از روابط تجاری محدود

دیاکو حسینی، معاون بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی با اعلام اینکه حدود 60 درصد واردات ایران از دو کشور چین و امارات انجام می‌شود، آن را یک تهدید برای امنیت ملی خواند. قطعاً خروج ایران از شرایط روابط اقتصادی و بهره‌مندی از نتایج آن با تغییر نگرش در سطوح مختلف سیاسی، اقتصادی و... حاصل می‌شود.

دوری ایران طی سالیان اخیر از اقتصاد جهانی منجر به کاهش رشد اقتصادی، افزایش بیکاری و کاهش قابل توجه ارزش پولی آن شده است. این گزارش به بررسی پیامدهای منفی روابط تجاری محدود ایران با شرق، از جمله تأثیر بر اقتصاد، تجارت و مردم آن می‌پردازد. روابط تجاری محدود ایران با شرق منجر به کاهش رشد اقتصادی شده و نرخ رشد تولید ناخالص داخلی در سال‌های اخیر راکد بوده و اقتصاد نتوانسته از اثرات تحریم‌های بین‌المللی بهبود یابد. تحریم  و کاهش مبادلات تجاری منجر به کاهش قابل توجه ارزش پول ایران یعنی ریال شده است.  ریال  بیش از 50 درصد از ارزش خود را از دست داده است و این امر باعث شده است تا مردم نتوانند کالاها و خدمات اساسی را تامین کنند. همچنین روابط تجاری محدود ایران، دسترسی کشور و حوزه‌های مختلف صنایع را به فناوری‌ها و نوآوری‌های جدید محدود کرده است. صنایع برای همگام شدن با جدیدترین فناوری‌ها به سختی انجام می‌شود و رقابت آنها با سایر کشورها را دشوار می‌کند، این امر همچنین باعث محدود شدن سرمایه‌گذاری خارجی شده است و محدود شدن دسترسی ایران به بازارهای جهانی شده است در حالی که کسب‌وکارهای کشور برای دستیابی به بازارهای جدید و فروش کسب درآمد با مشکل مواجه هستند و رقابت آن‌ها با سایر کشورها را دشوار شده است. به گفته کارشناسان؛ روابط تجاری محدود ایران با چند کشور مانند چین و... پیامدهای منفی قابل توجهی برای اقتصاد، تجارت و مردم کشور به دنبال داشته است. ایران برای غلبه بر این چالش‌ها باید روابط تجاری خود را متنوع کرده و تعامل خود را با سایر کشورهای منطقه افزایش دهد وقطعاً این امر مستلزم اصلاحات قابل توجهی در اقتصاد و سیاست‌های تجاری کشور است که امید است در اولویت‌های دولت چهاردهم قرار گیرد.

واردات 30 درصدی از چین و امارات

به گزارش آرمان ملی، به گفته کارشناسان؛ اقتصاد ایران به شدت به واردات به ویژه از چین و امارات وابسته است. این دو کشور در سال 2020 تقریباً 30 درصد از کل واردات ایران را به خود اختصاص داده‌اند.این روند، ایران را در برابر نوسانات قیمت جهانی کالاها و اختلالات زنجیره تامین آسیب پذیر می‌کند. محدودیت روابط تجاری با چند کشور محدود همواره باعث پذیرش شرایط دشوار و تن دادن به پرداخت هزینه‌های بیشتر برای برقراری استمرار روابط و کسب حداقل‌ها می‌شود، مانند آنچه هم اکنون در مسئله فروش نفت ارزان ایران به چین و واردات کالاهای ارزان از این کشور یا برخی دیگر از کشورها منجر شده است. از سوی دیگر بنابر اخبار منتشره؛ کسری تجاری ایران با چین و امارات به طور پیوسته در حال افزایش بوده و در سال 2020 به 5/12 میلیارد دلار رسیده است.

تهدیدات اجتماعی

این گزارش حاکی است؛ کاهش سرمایه‌گذاری و عدم توانایی برای تامین مالی برای عملیاتی کردن پروژه‌ها از پیامدهای محدود شدن روابط تجاری (صادرات و واردات) است که در نهایت به افزایش نرخ بیکاری و رشد نرخ مهاجرت می‌شود و در نهایت به سیر نزولی توسعه ورشد اقتصادی خواهد شد. رشد قیمت کالاهای اساسی و غیراز آن و گرانی و در نتیجه افزایش شکاف درآمدی و رشد هزینه‌های زندگی بسیاری از افراد را به سمت فقر بیشتر سوق می‌دهد و در عین حال دسترسی به خدمات اولیه، مانند مراقبت‌های بهداشتی و آموزش را بیش از پیش دشوار می‌سازد.

به عقیده صاحب نظران؛ افزایش فشارهای اقتصادی – اجتماعی در نهایت به ابراز نارضایتی بین مردم خواهد شد و همه این چالش‌ها در نتیجه اتخاذ سیاست‌های ناصحیح و عدم تعادل در برقراری روابط تجاری مطلوب ایجاد می‌شود. علاوه بر این واردات فناوری‌ها و تجهیزات نظامی حساس از این کشورها خطرات امنیت ملی را به همراه دارد، زیرا می‌توان از آنها برای به خطر انداختن توانایی‌های دفاعی ایران استفاده کرد و در انتها با ایجاد بی‌ثباتی اقتصادی – سیاسی کشورهای دیگر می‌توانند از روند سوءاستفاده کنند.

صاحب نظران معتقدند؛ ایران باید شرکای تجاری خود را متنوع کند تا وابستگی خود به چین و امارات یا چند کشور انگشت شمار با توان اقتصادی – سیاسی پایین کاهش دهد، تا بتواند در جریانی متعادل قدرت سرمایه‌گذاری و توان صادرات و واردات خود را افزایش دهد و قدرت ریسک و انجام مانورهای ضروری در این عرصه را افزایش دهد. به این ترتیب دولت باید با اتخاذ سیاست‌های کلیدی، با تنوع بخشیدن به شرکای تجاری، ارتقای تولید داخلی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، توسعه منابع انرژی جایگزین و تقویت اقدامات امنیت ملی اجرا کند.

توقف رشد صادرات چه تبعاتی داشت؟

سید حسن محفوظی، کارشناس اقتصادی در این باره گفت: تجارت خارجی و موضوع درآمدهای ارزی یکی از مهم‌ترین و شاخص‌ترین مسائل اقتصادی کشور است. تجارت خارجی هم از منظر اجتماعی و هم از منظر افزایش تولید اهمیت دارد چرا که بسیاری از کالاها تا زمانی که بازار بزرگی نداشته باشند، تولید آن‌ها صرفه اقتصادی ندارد. ما نباید نگاه‌مان به صادرات به عنوان یک اقدام لوکس باشد. صادرات، به ما رشد اقتصادی در داخل را هم می‌دهد و نباید فکر کنیم که هر وقت مازاد داخلی داشتیم، صادرات اهمیت پیدا می‌کند. یعنی حتی این رویکرد اشتباه است که در زمان مشکل اقتصادی به‌صورت آنی ممنوعیت‌های تجاری وضع می‌کنیم و می‌گوییم صادرات یک محصول ممنوع است. از سال ۱۳۷۵ مجموع صادرات نفتی و غیر نفتی ما ۲۰ میلیارد دلار بوده و تا سال ۱۳۹۰ به ۱۵۰ میلیارد رسیده و این نشان‌دهنده رشد حدود ۷ برابری است اما ناگهان با وضع تحریم‌ها از سال ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۲ رشد صادرات متوقف شده است.

او افزود: در دهه اخیر از ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۲ میانگین صادرات ما چیزی حدود ۹۰ میلیارد دلار است، معنای این کاهش این است که ما بازارهای اطرافمان را از دست داده‌ایم و به هسته سخت صادراتی رسیده‌ایم. حالا تصور کنید علاوه بر تحریم‌ها اتفاقاتی همچون کرونا نیز بر ما تحمیل شد؛ یعنی ما به کف صادراتی کشور در سال ۱۳۹۹ رسیدیم. هر چند الان کمی اوضاع بهتر شده اما نکته اساسی این است که ما یک دهه توقف رشد صادراتی داشتیم و تقریبا صادرات خدمات فنی و مهندسی به صفر رسیده است. صادرات خدمات فنی و مهندسی باید توسط یک شرکت معتبر انجام شود چراکه هیچکس به خدمات توجه نمی‌کند و بلکه اعتبار شرکت ارائه‌کننده خدمت مهم است. یعنی از شرکت واسط تنها برای صادرات یا واردات کالای اساسی می‌توانید استفاده کنید، در حوزه خدمات فنی و مهندسی شرکت‌های واسطه باعث می‌شوند که جریان تجاری خودمان را از دست بدهیم. همیشه با خودمان فکر کردیم و گفتیم تحریم هستیم و باید به دنبال راهکاری باشیم تا تحریم‌ها را رفع کنیم اما باید ما فرض را بر ماندگاری تحریم‌ها می‌گذاشتیم و در همین فضا تلاش می‌کردیم که روش‌های صادرات خدمات فنی و مهندسی خود را تغییر و سپس افزایش دهیم. تجربه سه‌ساله ما نشان داده که این امر امکان‌پذیر است، اما ما حتی نخواستیم به آن فکر کنیم. در فضای بین‌المللی شما وارد برخی بازارها می‌شوید که فضای استانداردی دارد و هرکسی در آن‌جا مزیت‌های خود را مطرح می‌کند و می‌تواند فضای رقابتی ایجاد کند و برنده مناقصات شود ولی برخی از بازارها مناسب ما نیستند به دلیل اینکه ما محدودیتی به نام تحریم داریم که برخی ابزارهایی همچون خدمات پس از فروش را نمی‌توانیم عرضه کنیم. یعنی نباید سراغ چنین بازارهایی برویم‌ بلکه باید سراغ بازارهایی برویم که چنین شرایطی را ندارد. ما نمی‌توانیم مناقصات کشورهای اروپایی یا حاشیه خلیج فارس شرکت کنیم چون محدودیت‌های آن‌ها زیاد است.

حضور در زنجیره ارزش و خط تولید کشورها

این کارشناس اضافه کرد: هرچند آن کشورها را نباید از دست داد و ارتباطات را باید فعال نگهداشت اما باید راهی پیدا کنیم که تمرکز خود را بر کشورهای شرق آسیا همچون سریلانکا، اندونزی، پاکستان، آمریکای جنوبی و آمریکای لاتین بگذاریم و روابط دوجانبه را بر اساس معادلات قدرت برقرار کنیم. به‌طور مثال به جای تمسخر اینکه نفت فروختیم اما پولمان را ندادند، پول نفت را ضامن خدمات فنی و مهندسی خود کنیم. یکی از سیاست‌های کلان جمهوری اسلامی ایران، برقراری ارتباط با کشورهای همسایه با کلیدواژه سیاست همسایگی و کشورهایی در منطقه است که بتوانیم با آن‌ها عملیات تجاری متقابل انجام دهیم. یعنی صرفا به این صورت نباشد که کالایی رد و بدل شود. به جای صادرات کالای نهایی، تلاش کنیم که کالای سرمایه و تجیهزات کارخانه‌ای صادر کنیم. یعنی تجهیزات ما وارد خط تولید آن‌ها شود و به این صورت ارتباط متقابل اقتصادی همیشه وجود دارد. حضور در زنجیره ارزش و خط تولید کشورها نسبت به صادرات کالای نهایی ارزش بیشتری دارد.