جامعه ای که دولت های در سایه زیادی دارد پیشرفت نمی کند

دولت در سایه برگرفته از روش و سیستم سیاسی کشورهای پادشاهی مانند بریتانیا، کانادا، استرالیا و … است. در این کشورها و برخی نظام‌های پارلمانی دیگر، احزاب مخالف با تشکیل یک دولت سایه، وزرا و مسئولان دولت احتمالی خود را منصوب می‌کنند تا ضمن زیر نظر قرار دادن عملکرد حزب حاکم، همواره برای به دست گرفتن قدرت آماده باشند.این در حالی است که سعید جلیلی پس از شکست در انتخابات مدعی تشکیل دولت در سایه می شود. جلیلی در بیانیه‌ای که پس از شکست در انتخابات ریاست‌جمهوری ایران ۱۳۹۲منتشر کرد، ایدهٔ تشکیل دولت در سایه را مطرح کرد و در ماه‌ها و مصاحبه‌های بعد به تشریح و توضیح دولت در سایه پرداخت.جلیلی در دوران ریاست‌جمهوری حسن روحانی دولت سایهٔ خود را تشکیل داد و مدعی رصد مسائل کشور در سال‌های دولت روحانی در قالب دولت سایه بود. فعالیت دولت سایه سعید جلیلی در دوره دولت سیزدهم در دوران ریاست‌جمهوری سید ابراهیم رئیسی نیز ادامه یافت که با توجه به همسویی سیاسی سعید جلیلی با دولت مستقر، فعالیت دولت سایه کاهش یافته بود.پس از شکست جلیلی در انتخابات1403 نیز جلیلی مدعی تشکیل دولت در سایه شده تا عملکرد دولت پزشکیان را رصد کند. اتفاقی که با واکنش های زیادی در فضای سیاسی کشور مواجه شده است.«آرمان ملی» برای تحلیل و بررسی این موضوع با دکتر مصطفی اقلیما، جامعه شناس گفت وگو کرده که در ادامه می خوانید.

*دولت سایه در کشورهایی که دارای احزاب سازمان یافته هستند شکل می گیرد که نقش آلترناتیو را برای دولت مستقر ایفا می کند و نقاط ضعف دولت مستقر را بیان می کند.آیا در ایران که احزاب سازمان یافته وجود ندارد دولت سایه که مورد نظر جلیلی است کاربرد دارد؟

من فکر می کنم از زمان پیروزی انقلاب به دلیل اینکه حدود قدرت هر کسی را مشخص نکردند برخی خود را مجاز به دخالت در اموری که به حوزه کاری او ارتباط نداشت ،می دانست.هنگامی که یک نفر به عنوان وزیر انتخاب می شد به دلیل اینکه سفارش برخی افراد بود ناچار بود خواسته های آنها را عملی کند. این وضعیت نیز در سال های بعد وضعیت بدتری به خود گرفت.شاید در ظاهر گفته می شود که ما در حال انتخاب وزرا و کابینه هستیم اما در واقع چنین اتفاقی رخ نمی دهد و هر گروه و دسته ای به دلیل اینکه خود را ذینفع می داند در این موضوع دخالت می کند.رئیس جمهور نیز به اندازه ای خود را مدیون این گروه و دسته می داند که در ابتدا تلاش می کند بدهکاری خود را به این گروه ها پرداخت کند.نکته مهم تر اینکه یک دولت در سایه وجود ندارد و چندین دولت در سایه وجود دارد که هر کدام با توجه به منافعی که دارند خواسته های خود را به رئیس جمهور تحمیل می کنند.اگر چنین وضعیتی وجود نداشت هیچ گاه یک روزنامه دلواپس اذهان عمومی را مشوش نمی کرد و هر کاری که دوست داشت انجام نمی داد.رویکردی که این گروه هااز خود نشان می دهند این را به ذهن متبادر می کند که رئیس جمهور در این کشور کاره ای نیست و بلکه آنها هستند که تعیین می کنند رئیس جمهور می بایست در چه مسیری حرکت کند.از سوی دیگر کسی که در انتخابات شکست خورده و همچنان مدعی تشکیل دولت در سایه است به معنای این است که قدرت خود را از رئیس جمهور قانونی بیشتر می داند.

یک دولت در سایه وجود ندارد و چندین دولت در سایه وجود دارد که هر کدام با توجه به منافعی که دارند خواسته های خود را به رئیس جمهور تحمیل می کنند.اگر چنین وضعیتی وجود نداشت هیچ گاه یک روزنامه دلواپس اذهان عمومی را مشوش نمی کرد و هر کاری که دوست داشت انجام نمی داد.رویکردی که این گروه هااز خود نشان می دهند این را به ذهن متبادر می کند که رئیس جمهور در این کشور کاره ای نیست و بلکه آنها هستند که تعیین می کنند رئیس جمهور می بایست در چه مسیری حرکت کند

*چرا دولت های در سایه در ایران معمولأ در زمان دولت های تحول خواه در کشور فعالیت خود را بیشتر می کنند؟

در کشور گروه های قدرت زیادی وجود دارد که هر کدام به دنبال منافع خود هستند. دولت در سایه به دنبال منافع ملی نیست وگرنه در سایه نبود و بلکه به صورت علنی فعالیت می کرد.برای کسی که مدعی دولت در سایه است بهتر است که به صورت پنهانی فعالیت های خود را دنبال کند. آنها بیشتر ترجیح می دهند کسی دیگر رئیس جمهور شود تا آنها بتوانند از کنار آن به منافع گروهی و جناحی خود دست پیدا کنند.البته برخی اظهارات پزشکیان نیز در این زمینه قابل توجه است. به عنوان مثال هنگامی که آقای پزشکیان به صراحت عنوان می کند اگر تدبیر و عنایت رهبر انقلاب نبود نام من از صندوق رأی بیرون نمی آمد. رئیس جمهور باید یک رویکرد مستقل نسبت به نهادها و گروه های سیاسی داشته باشد و نه اینکه عنوان کند من هیچ قولی نداده ام و بلکه تلاش خواهم کرد مشکلات کشور را حل کنم. بدون تردید در عمل چنین اتفاقی رخ نخواهد داد.پزشکیان با عنوان رئیس جمهور قانونی کشور باید با همه کسانی که مدعی تشکیل دولت در سایه هستند برخورد کند وهمه را به دادگاه بکشاند.نباید شرایط کشور به صورت پیش برود که یک روزنامه برای رئیس جمهور آینده کشور خط مشی تعیین کند که اگر از این مسیر حرکت نکنید مورد تایید نهادهای حاکمیتی قرار نخواهی گرفت.من معتقدم اگر رئیس جمهور جایگاه خود را می دانست و آن را قبول داشت در مقابل همه این گروه ها و افراد می ایستاد و کار خود را می کرد.

*چرا از بین چهره های سیاسی اصولگرا تنها سعید جلیلی مدعی تشکیل دولت در سایه است و همچنان نیز روی این موضوع پافشاری می کند. هدف جلیلی از ادامه این روند چیست؟

من معتقدم جلیلی تنها یکی از دولت های در سایه موجود در کشور است و نه همه آنها.دولت های در سایه دیگری که وجود دارد به دنبال منافع خود هستند و به صورت پنهانی کار خود را جلو می برند. کسی که به صورت علنی عنوان می کند به دنبال تشکیل دولت در سایه است از بقیه گروه ها قدرت کمتری دارد.واقعیت این است که در داخل و خارج کشور برخی معتقدند مقام رئیس جمهور در ایران از اختیارات کافی برخوردار نیست. این یک دیدگاه است که نمی تواند صحت آن را تأیید یا تکذیب کرد. با این وجود کسی که رئیس جمهور می شود باید باور کند که نماینده همه ملت است و از قدرت تأثیرگذاری در زمینه های مختلف برخوردار است.پس از انتخابات ریاست جمهوری برخی افراد درباره رئیس جمهور جدید اظهاراتی مطرح کردند که در حوزه تخصصی آنها نیست. هر کس باید در زمینه تخصصی خود صحبت کند نه اینکه اظهاراتی را مطرح کنند که جایگاه رئیس جمهور را زیر سوال ببرند.کسی که مدعی تشکیل دولت در سایه است به معنای این است که ثروت و قدرت در اختیار دارد و قرار نیست به کسی نیز پاسخگو باشد.نکته دیگر اینکه در جامعه ای که هر گروه و باندی مدعی تشکیل دولت در سایه است آن جامعه دیگر پیشرفت نمی کند.

*چرا دولت در سایه مانع پیشرفت یک جامعه می شود؟

دولت در سایه اقداماتی می کند و با قدرت و ثروتی که در اختیار دارد مانع از پیشبرد اهداف رئیس جمهور قانونی کشور می شود. به همین دلیل نیز دولت های در سایه اجازه پیشرفت به جامعه را نمی دهند.طی سال های گذشته دولت های در سایه در ایران به شکلی عمل کرده اند که انگار مردم و دولت هیچ کاره هستند و تنها جناح ها و گروه های در سایه مدیریت کشور را در اختیار دارند.کارکرد دیگری که دولت سایه در ایران دارد این است که برای دیگران پرونده سازی می کند.دولت در سایه ربطی به انقلاب نیز ندارد. از سوی دیگر برخی در دولت سایه زمینه را برای فساد های اقتصادی به وجود می آورند تا باندهای قدرت و ثروت بتوانند در این راستا به اهداف خود دست پیدا کنند.در چنین شرایطی جامعه بی تفاوت می شود و هر کسی هر کاری دوست داشته باشد انجام می دهد.اگر قرار است آقای پزشکیان به وعده هایی که به مردم داده عمل کند باید در مقابل دولت های در سایه که روز به روز نیز به تعداد آنها اضافه می شود بایستد تا بتواند به اهداف خود دست پیدا کند. رئیس جمهور منتخب نباید اجازه بدهد روزنامه ای دلواپس برای دولت خط مشی مشخص کند که اگر دولت از این خط مشی استفاده نکرد فضا را برای کارشکنی در مسیر دولت برای خود فراهم کند.دولت جدید باید در مقابل چنین رسانه هایی بایستند و در مقابل فضا را برای رسانه های مستقل و آزاد فراهم کند که زمینه را برای مطالبه گری مردم از دولت و حاکمیت فراهم کند. تنها در چنین شرایطی است که عملکرد دولت مورد تحلیل و ارزیابی افکار عمومی قرار خواهد گرفت.