دشت‌های ایران در حال فرونشست هستند

برخی متولیان امر و مرتبطان با حوزه محیط زیستی در ایران هم هرازگاهی پرده از این بحران در حال پیشرفت برمی‌دارند نظیر روز گذشته که مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی کشور در یک برنامه تلویزیونی با بیان اینکه فرونشست با نرخ متفاوت در اکثر دشت‌های کشور در حال پیشرفت است، از شهرها و مناطق درگیر یادی کرده؛ مناطقی نظیر اصفهان که درگیری آن‌ها پیش‌تر هم همزمان با اخبار تعطیلی مدارسِ دچار فرونشست، اعلام شده بود و حتی گلستان و مازندران که با وجود شرایط آب و هوایی فرونشست به آنجا هم رخنه کرده و تنها یک گیلان مانده که آن هم تا آخرین اخبار و اطلاعات از نفوذ این پدیده هولناک زیست‌محیطی در امان مانده!

اما فرونشست چیست و عوامل به وجود آمدنش کدامند؟ چه عواقبی برای محیط زیست کشور دارد؟ در این گزارش به آن پرداخته‌ایم ضمن آن‌که نظر برخی کارشناسان محیط زیست را در این خصوص جویا شده‌ایم که علاوه بر عوامل ایجاد آن به خطرات و عواقبش هم پرداخته‌اند.

فرونشست چیست و عوامل ایجاد آن کدامند؟

فرونشست زمین (Subsidence) به کاهش ارتفاع سطح زمین به دلیل جابه‌جایی یا فرسایش مواد زیرزمینی گفته می‌شود. این پدیده معمولاً به دو شکل زیر رخ می‌دهد: شکل اول، فرونشست ناشی از استخراج منابع زیرزمینی است به این معنا که زمانی که منابعی مانند نفت، گاز، آب یا مواد معدنی از زیر زمین استخراج می‌شوند، فشار مواد پشتیبان زیرزمینی کاهش می‌یابد و باعث فرونشست زمین می‌شود. این پدیده به عنوان فرونشست زمین ناشی از استخراج منابع زیرزمینی شناخته می‌شود.

شکل دوم، فرونشست زمین ناشی از آب‌کشی است یعنی زمانی که آب‌ها از زیر زمین به سطح کشیده می‌شوند، برخی ناحیه‌ها به دلیل از بین رفتن حجم مواد زیرزمینی که از آن بهره می‌برند، کاهش ارتفاع می‌یابند. این شامل فرونشست زمین در مناطقی مانند اراضی کشاورزی است که آب شیب‌دار یا از چاه‌های زیرزمینی برای آبیاری استفاده می‌شود.

زمین‌شناسان معتقدند که عوامل دیگری می‌توانند نیز در فرونشست زمین نقش داشته باشند، از جمله تخریب خاک به دلیل ساخت و سازهای سنگین، شوریدگی زیرزمینی و یا حتی تغییرات طبیعی مانند لرزه‌زمین‌ساختی.

دلیل فرونشست زمین در ایران چیست؟

اما دلیل فرونشست زمین در کشورمان چیست؟ کارشناسان می‌گویند که در ایران، فرونشست زمین اغلب به دو عامل زیر برمی‌گردد: اول، استخراج منابع زیرزمینی: استخراج نفت، گاز و منابع معدنی از زیر زمین در برخی مناطق باعث کاهش فشار در لایه‌های زیرزمینی می‌شود. این کاهش فشار منجر به فرونشستن زمین در اطراف محل استخراج می‌گردد. مثلاً در مناطق نفت‌خیز خلیج فارس مشکلات فرونشست زمین به وضوح دیده می‌شود.

عامل دوم، آب‌کشی است یعنی استفاده بیش از حد از آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی، صنعت و شهری در برخی مناطق باعث کاهش سطح آب زیرزمینی و در نتیجه فرونشست زمین می‌شود. این امر به ویژه در نواحی خشکسال و با آب‌های زیرزمینی غنی مثل اصفهان، کرمان و... مشاهده می‌شود.

این دو عامل به همراه عوامل طبیعی مانند لرزه‌زمین‌ساختی و شوریدگی نیز می‌توانند نقش‌هایی در فرونشست زمین در ایران داشته باشند.

فرونشست و تخریب ساختمان‌ها، جاده‌ها و زیرساخت‌های عمومی

اسماعیل کهرم، یکی از محققان و متخصصان معروف در زمینه محیط زیست و منابع طبیعی ایران، درباره فرونشست زمین و آسیب‌های آن به محیط زیست، به طور کلی به موارد زیر اشاره دارد:

نخست، تخریب مراتع و مناطق بیابانی به این معنا که فرونشست زمین می‌تواند منجر به تخریب مراتع و مناطق بیابانی شود. این مناطق معمولاً به عنوان سد طبیعی در برابر تصاعد ذرات خاک و کاهش کیفیت هوا عمل می‌کنند.

نکته دومی که کهرم در گفت‌وگوهای خود با این رسانه مطرح کرده، خطر برای زیرساخت‌ها و ساختمان‌هاست به این معنا که «فرونشست زمین می‌تواند خسارت جدی به ساختمان‌ها، جاده‌ها و زیرساخت‌های عمومی وارد کند که می‌تواند به عواقب اقتصادی و اجتماعی نامطلوب منجر شود.»

تخریب زیستگاه‌های طبیعی و تنوع زیستی

این کارشناس و متخصص محیط زیست و منابع طبیعی به تخریب زیستگاه‌های طبیعی اشاره کرده و گفته است که «فرونشست زمین ممکن است زیستگاه‌های طبیعی را تخریب کرده و تنوع زیستی را تهدید کند، به خصوص در مناطقی که به این نوع از آسیب‌ها بیشتر حساس هستند.»

به گفته کهرم، تغییرات در روند آب‌رسانی یکی دیگر از عواقب فرونشست زمین است به این معنا که «فرونشست زمین می‌تواند تغییرات جدی در روند آب‌رسانی مناطق را به همراه داشته باشد که ممکن است باعث کاهش تدریجی منابع آب و تخریب بیشتر محیط زیست شود.»

بنابراین، نظرات اسماعیل کهرم نشان می‌دهد که فرونشست زمین می‌تواند آثار جدی بر محیط زیست و زندگی انسانی داشته باشد و برای پیشگیری از آن، نیاز به مدیریت منابع زیرزمینی و استفاده بهینه از آنها وجود دارد.

فرونشست زمین چه بلایی سر ایران می‌آورد؟

فرونشست زمین در آینده می‌تواند به ایران برای مسائلی مانند زیر تهدیدات جدی ایجاد کند ازجمله تخریب زیرساخت‌ها و ساختمان‌ها؛ باید گفت که این پدیده می‌تواند به طور جدی ساختمان‌ها، جاده‌ها، راه‌آهن‌ها و زیرساخت‌های عمومی را تهدید کند که این موضوع می‌تواند به عواقب اقتصادی و اجتماعی جدی منجر شود.

کاهش تدریجی منابع آب زیرزمینی یکی دیگر از ویژگی‌های ایران بعد از فرونشست است؛ ایران با مشکلات جدی کمبود آب مواجه است و فرونشست زمین می‌تواند منابع آب زیرزمینی را کاهش دهد و بر دسترسی به آب برای کشاورزی، صنعت و مصرف عمومی تأثیر‌گذار باشد.

تهدید به تخریب منابع طبیعی و زیستگاه‌های بومی هم می‌تواند اتفاق بیفتد با این توضیح که «فرونشست زمین می‌تواند زیستگاه‌های طبیعی و منابع طبیعی ایران را تهدید کند که این امر می‌تواند به کاهش تنوع زیستی و تخریب محیط زیست منجر شود.» همچنین افزایش خطرات مرتبط با بلا‌های طبیعی از دیگر ویژگی‌های ایران است اگر دچار فرونشست شود؛ فرونشست زمین می‌تواند خطرات مرتبط با بلا‌های طبیعی مانند سیل، زمین‌لرزه و رانش‌های خاک را افزایش دهد که این موارد می‌توانند به تلفات جانی و خسارات اقتصادی بزرگ منجر شوند. با توجه به این موارد، مدیریت و کنترل فرونشست زمین به منظور حفظ منابع زیرزمینی، حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی و تدارک برای مقابله با اثرات جانبی آن، ضروری است تا بتوان به حفظ پایدار و مقاوم ایران کمک کرد.