قوه قضائیه از بهشتی تا محسنی اژه‌ای

جلسه‌ای که با موضوع تورم و انتخابات ریاست جمهوری آینده بود. بهشتی سخنانش را به این شکل آغاز کرد: «ما بار دیگر نباید اجازه دهیم استعمارگران برای ما مهره‌سازی کنند و سرنوشت مردم ما را به بازی بگیرند. تلاش کنیم کسانی را که متعهد به مکتب هستند و سرنوشت مردم را به بازی نمی‌گیرند انتخاب شوند...» که در این لحظه انفجاری سالن اجتماعات را ویران کرد.

مرتضی محمدخان که از این انفجار جان سالم به در برده‌است این واقعه را چنین شرح می‌دهد: «بهشتی پشت میز نشسته بودند و مدت کوتاهی از شروع جلسه نگذشته بود که بمب عمل کرد و دفتر حزب منفجر شد، در ردیف جلوی من محمد منتظری نشسته بود، باغانی و قندی هم در اطراف من بودند. جواد سرافراز، در ردیف پشت من بود… وقتی بمب منفجر شد ما یک زردی‌ای دیدیم و دیوار را من دیدم که زرد شد و انفجار… در آن شرایط همه قرآن می‌خواندند و ناله هم شنیده می‌شد ولی بیشتر همه قرآن می‌خواندند و شهادتین می‌گفتند، صداها به تدریج کمتر می‌شد، و بعد هم از بالا مثل اینکه یک جرثقیل آوردند که این طاق یک‌تکه را بردارند. جرثقیل نتوانست سقف را بلند کند و زنجیرش پاره شد و دوباره این طاق افتاد روی آوار، البته در این شرایط افراد در لابه‌لای صندلی‌ها قرار گرفته بودند. عبدالکریمی نماینده لنگرود که در حال قرائت قرآن بود، در همین شرایط شاید با افتادن مجدد طاق، شهید شد. از بعضی دوستان دیگر هم صداهایی می‌آمد، بعداً متوجه شدم که تقریباً سرم روی سینه آقای باغانی بود و این بنده خدا داشت به لقاءا...می پیوست. صداها، از هزاران نفری که روی پشت‌بام ایستاده بودند شنیده می‌شد. گویا در فضای روی طاق گرد و خاک بوده، این‌ها با پاشیدن آب، قصد رفع کردن گرد و خاک را داشتند، غافل از اینکه این کار تمام منافذی که برای تنفس ما وجود داشت مسدود می‌کرد. با حدود ۴ ساعت، احساس کردم که مقداری راه تنفس ایجاد شد و دست چپم را از زیر خاک بردم بالا و دست مرا پیدا کردند.»

سعید شاهسوندی، عضو سابق کمیته مرکزی سازمان مجاهدین می‌گوید که این انفجار توسط سازمان مجاهدین خلق طراحی و اجرا شده‌است و او و گروه دیگری که در جریان انجام این عملیات قرار داشته‌اند در آن شب بی‌سیم سپاه را شنود می‌کردند تا از میزان موفقیت عملیات مطلع شوند. اجرای این عملیات را محمدرضا کلاهی به عهده داشت که خود از نیروهای خدماتی حزب به‌شمار می‌آمد. او پس از انفجار توانست فرار کند و بعد از آن راهی فرانسه شد.

موسوی اردبیلی و ادامه راه بهشتی

 تنها یک روز پس از شهادت آیت ا... بهشتی، حضرت امام خمینی(ره)، آیت ا... موسوی اردبیلی را به عنوان رئیس جدید دیوان عالی کشور معرفی کردند.

موسوی اردبیلی در اسفند ۱۳۵۸ با حکم حضرت امام(ره) به سمت دادستان کل کشور منصوب شده بود و پس از انفجار دفتر حزب جمهوری در هفتم تیرماه سال ۱۳۶۰ در حکمی جدید به جای سید محمد بهشتی به ریاست دیوان عالی کشور منصوب کرد. موسوی‌اردبیلی پس از آن و تا زمان درگذشت حضرت امام(ره) در همین سمت باقی ماند و وظیفه تدوین قوانین کیفری، جزائی و حقوقی دادگستری و انطباق آن‌ها با موازین شرع و فقه اسلامی را داشت. موسوی اردبیلی همچون دولت میرحسین موسوی و اکثریت مجلس در دههٔ ۶۰ وابسته به جناح چپ بود.

در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۶۸، موسوی اردبیلی با حکم حضرت امام(ره) به عنوان یکی از اعضای شورای بازنگری در قانون اساسی منصوب شد. در واقع این شورا با هدف تغییر در قانون اساسی طراحی شده و مهم‌ترین هدف آن تغییر در شرایط رهبری بود. پس از رحلت حضرت امام و انتخاب رهبر جدید وی به قم مراجعت کرد و مدتی پس از استقرار در قم، اعلام مرجعیت کرد و در کنار آن، به تأسیس دانشگاه مفید پرداخت.

 وی در آذر ۱۳۹۵ به‌علت عارضهٔ قلبی و رفتن  به کمای عمیق، در ۹۰ سالگی درگذشت. پیکر وی در قم تشییع شد و در حرم حضرت فاطمهٔ معصومه(س) به خاک سپرده شد.

 محمد یزدی و ریاست 10 ساله بر عدلیه

محمد یزدی رئیس بعدی قوه قضائیه بود. او نمایندهٔ منتخب استان قم در مجلس خبرگان رهبری، دبیر جامعهٔ مدرسین حوزهٔ علمیهٔ قم و دبیر شورای عالی حوزه‌های علمیه بود. او پیش‌تر سابقه عضویت در شورای نگهبان داشت و از ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۸ به عنوان رئیس قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران فعالیت کرد. یزدی نمایندهٔ استان تهران در دومین، سومین و چهارمین دورهٔ مجلس خبرگان رهبری بوده و در چهارمین دوره این مجلس برای یک سال ریاست این مجلس برعهده داشت. وی که از دورهٔ دوم مجلس خبرگان رهبری تا دورهٔ چهارم عضو آن بود، با ناکامی در انتخابات سال ۱۳۹۴ این مجلس، از راهیابی مجدد به آن بازماند و چهار سال بعد در انتخابات میان‌دوره‌ای این بار از قم موفق شد وارد این مجلس شود؛ با این حال پیش از تحلیف برای آغاز دورهٔ نمایندگی خود در خبرگان پنجم، درگذشت.

هاشمی شاهرودی و برنامه تحول در قوه قضائیه

پس از محمد یزدی با حکم حضرت آیت ا... خامنه‌ای، محمود هاشمی شاهرودی به عنوان رئیس جدید قوه قضائیه معرفی شد. وی در نجف پس از اتمام دروس سطح حوزه، در دهه ۱۳۵۰ از شاگردان خاص درس خارج فقه و اصول سیدمحمدباقر صدر بود و از وی اجازه اجتهاد اخذ کرد. همچنین از دروس استادان دیگر نظیر سید ابوالقاسم خویی و حضرت امام (ره)بهره برد. وی پس از مراجعت به قم از سال ۱۳۵۸ به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت.

هاشمی شاهرودی ریاست قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۸ را برعهده داشت. یکی از برنامه‌های قوه قضائیه در دوره ریاست هاشمی شاهرودی تحت عنوان توسعه قضایی تدوین لوایح قضایی بود. علی‌اکبر ناطق نوری در خاطراتش مطرح می‌کند: «آیت‌ا... سید محمود هاشمی شاهرودی نه جزء جناح راست و چپ بوده و نه در یک فراکسیونی است....»

سید محمود هاشمی شاهرودی در ۳ دی ۱۳۹۷ در بیمارستان خاتم‌الانبیا تهران درگذشت.

دوران پر فراز و نشیب آملی لاریجانی در دستگاه قضا

 مقام معظم رهبری پس از هاشمی شاهرودی در تاریخ بیست و چهارم مرداد ۱۳۸۸ صادق آملی لاریجانی را به سمت ریاست قوه قضائیه منصوب کرد.

صادق لاریجانی، در نخستین جلسهٔ قوهٔ قضائیه به ریاست او در تاریخ ۱۸ شهریور ۱۳۸۸، تقلب در انتخابات دور دهم ریاست‌جمهوری را یک مسئلهٔ واهی و ساختگی دانست و بیان داشت که عده‌ای از طرفینِ درگیر در جریان اعتراضات، بعد از اعلام ادعای تقلب و بعد از آن در زندان شروع به تخلف از قوانین کرده و برای مردم و کشور مشکلاتی را فراهم آورده‌اند.

شش روز بعد از درگذشت سید محمود هاشمی شاهرودی در سوم دی ۹۷، مقام معظم رهبری لاریجانی را به جای او به ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام و عضویت شورای نگهبان منصوب کرد. رهبری در حکم انتصاب لاریجانی از «مدیریت پرتلاش و عالمانه و مخلصانه» او در قوه قضائیه سپاسگزاری کرد. در این زمان هنوز چهار ماه از دوره ریاست لاریجانی بر قوه قضائیه باقی بود. او چند هفته پس از انتصاب خود به این مناصب، در نامه‌ای به رهبر انقلاب تقاضا کرد «با توجه به مدت قلیل باقی‌مانده از دوره ریاست قوه قضائیه، برای اینکه خللی در امور پیش نیاید و بتواند بر امور مجمع تشخیص مصلحت نظام و شورای نگهبان… متمرکز شود» از ریاست قوه قضائیه کناره‌گیری کند، که رهبرانقلاب در دوم اسفند با آن موافقت کرد.

در پی انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰، لاریجانی نسبت به عملکرد شورای نگهبان نارضایتی پیدا کرد و در رشته توئیت‌هایی نهادهای امنیتی را متهم کرد «از طریق گزارش‌های خلاف واقع در تصمیم‌سازی‌های» شورای نگهبان در رد صلاحیت‌های آن مداخله می‌کنند. او مشخصاً نسبت به رد صلاحیت برادرش علی لاریجانی در انتخابات ریاست جمهوری اعتراض کرد. عباسعلی کدخدایی، سخنگوی شورای نگهبان گفت به لاریجانی به خاطر اعتراض او به رد صلاحیت‌ها تذکر داده است. لاریجانی یک روز بعد از مواضع خود عقب نشست و گفت «اگر در بیان سخنان روز گذشته اینجانب قصوری وجود داشت آن را اصلاح می‌کنم» ولی همچنین گفت «شورای نگهبان باید در رویه‌های قانونی خود طوری عمل کند که ما را متهم به این نکنند که این‌ها همه سالخورده‌اند و توان اصلاح و ارتقا ندارند.» لاریجانی در ۸ شهریور ۱۴۰۰ از عضویت در شورای نگهبان استعفا داد.

تنها رئیس دستگاه قضائی که رئیس‌جمهور شد

پس از درگذشت هاشمی شاهرودی و انتصاب آملی لاریجانی به سمت رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام خبرهایی مبنی بر جایگزینی سید ابراهیم رئیسی به سمت ریاست قوه قضائیه منتشر شد که این اخبار در ۲۷ بهمن ۱۳۹۷ توسط سخنگوی کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس تأیید شد. حسن نوروزی در این رابطه گفت: سید ابراهیم رئیسی قرار است به جای آملی لاریجانی سکاندار قوه قضائیه شود. رهبر انقلاب در ۱۶ اسفند ۱۳۹۷ طی حکمی رئیسی را رسماً به ریاست قوهٔ قضائیه منصوب کرد.

رئیسی برنامه‌های خود برای اداره قوه قضائیه را زیر عنوان سند تحول قضایی برای رهبرانقلاب ارسال کرده بود. در ارزیابی کارنامه رئیسی می‌توان به برگزاری دادگاه‌های علنی مبارزه با فساد اقتصادی و محاکمه اشخاص سرشناس، آقازاده‌ها و برخی مدیران و مسئولان، تلاش‌ها برای پاکسازی درونی قوه قضائیه از عناصر و قضات فاسد، تحرکات میدانی ریاست قوه قضائیه و سرکشی سرزده به واحدهای قضایی و زندان‌ها و نیز انجام سفرهای استانی، کاهش اطاله دادرسی، تأسیس مجتمع ویژه مبارزه با فساد اقتصادی، به رسمیت شناختن جرم سیاسی، اجرایی کردن برخی از قوانین بر زمین مانده، از جمله مواردی است که در دوره ریاست قوه قضائیه مورد توجه قرار گرفته است.

سید ابراهیم رئیسی در سیزدهمین انتخابات ریاست‌جمهوری شرکت کرد و به همراه چند نامزد اصولگرای دیگر تأیید صلاحیت شد. رئیسی در انتخابات پیروز شد و حکم ریاست‌جمهوری رئیسی در ۱۲ مرداد ۱۴۰۰ در مراسمی از سوی رهبرانقلاب تنفیذ شد و او به عنوان هشتمین رئیس‌جمهور ایران آغاز به کار کرد.

سید ابراهیم رئیسی، هشتمین رئیس‌جمهور ایران بود. او و همراهانش در سانحه سقوط بالگرد، در روز ۳۰ اردیبهشت ماه به شهادت رسیدند.

محسنی اژه‌ای و رویکرد جدید قوه قضائیه

غلامحسین محسنی اژه‌ای از سال ۱۴۰۰ با حکم رهبر انقلاب، به عنوان رئیس قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران انتخاب شد. وی پیش‌تر سمت وزیر اطلاعات در دولت نهم و دادستان کل کشور را در اختیار داشته و از اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز بوده است.

رئیس قوه‌قضائیه در مرداد ۱۴۰۰ که منابع  خبری، آن اقدام محسنی اژه‌ای را بی‌سابقه خواندند که ایشان تنها رئیس قوه بوده است که از وضعیت و حال زندانیان امنیتی در زندان اوین، بازدید کرده و تقاضا بهبود شرایط آن‌ها را داشته است.

محسن اژه‌ای همچنین در تماس با رئیس دادگستری خوزستان خواستار آزادی کسانی شد که تنها به خاطر اعتراض بازداشت شده‌اند.

پس از شهادت سید ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور ایران در ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳، اژه‌ای به عنوان رئیس قوه قضائیه عضو شورای موقت ریاست‌جمهوری ایران شده است. این شورا تا انتخاب رئیس‌جمهور جدید وظایف او را انجام می‌دهد.