قبح فساد اقتصادی در کشور ریخته است

این سخن به معنای آن است که تحت عنوان ریاضت، دلال‌ها و واردات‌چی‌ها را رها می کنند و دولت هزینه‌های خود را در مورد آموزش، سلامت، تغذیه و مسکن مردم به حداقل می‌رساند». جملات ذکر شده اظهارات دکتر فرشاد مومنی، اقتصاددان در گفت وگو با«آرمان ملی » است. مومنی در این گفت وگو به مهم ترین دلایل فساد اقتصادی در ایران اشاره کرده که در ادامه می‌خوانید.

*مهم‌ترین دلایل تداوم فساد اقتصادی در دولت‌ها را چه می‌دانید؟

برای جدی شدن حل و فصل مساله فساد در ایران ما به کارهای اندیشه‌ای گسترده تر و پیگیری جدی‌تر نیازمند هستیم. کسانی که دلبستگی به این کشور و نظام دارند باید بدانند هیچ مساله‌ای فاجعه‌سازتر از فساد اقتصادی در ایران نیست. متفکران بزرگ توسعه می‌گویند فساد به مثابه عریان ترین صورت شناخته شده فراگیر در کل جهان و در طول تاریخ بشر برای تعرض به حقوق مالکیت است. این تعرض به حقوق مالکیت هم جنبه تعرض به حقوق عمومی دارد و هم جنبه تعرض به حقوق افراد. این پدیده ساختار انگیزشی را در جامعه دچار یک بهم ریختگی فاجعه‌ساز می‌کند و از جنبه اقتصاد سیاسی هم نشانه سلطه مناسبات نهادی غیرحساس به ضرر ضعیف ترین گروه های اجتماعی است. از این دریچه فکر می‌کنم ما به شدت نیاز داریم به مدیران و مسئولان کمک کنیم که بهتر بفهمند که با این شیوه غیرحساس در عمل نسبت به فساد با خودشان و با آینده کشور چه می‌کنند. کانون اصلی تمرکز برای مواجهه با مساله فساد، جدیت نظام قاعده‌گذاری در ارتقای بنیه اندیشه‌ای است. اگر ساختاری نهادی غیرشایسته محور باشد و شایسته‌ها را با کمترین بهانه‌جویی حذف کند معنایش این است که ساختار علی‌رغم ادعاهایش به دنبال مناسبات گسترش دهنده فساد است.

کمیسیون اقتصادی مجلس در سال 1400 گزارشی منتشر کرده است و نشان می دهد که طی 1380 تا 1399 یعنی در دوره بیست ساله در این کشور از وقتی بانک های خصوصی آمدند تناسب بین روندهای نقدینگی و تورم و تولید از بیخ و بن به هم ریخته است.کمیسیون اقتصادی مجلس می گوید در آن دوره بیست ساله که بانک های خصوصی آمدند در عرض 20 سال رشد تولید صرف نظر ازاین که کیفیت آن تولید چیست و خودش ماجراها دارد رشد تولید 36 درصد و رشد تورم 3090 درصد بوده است

* آیا رویکردی که دولت‌ها در پیش گرفته‌اند فسادزاست و یا منشأ فساد بیرون از دولت‌‌هاست؟

کمیسیون اقتصادی مجلس در سال 1400 گزارشی منتشر کرده و نشان می‌دهد که طی 1380 تا 1399 یعنی در دوره بیست ساله در این کشور از وقتی بانک‌های خصوصی آمدند تناسب بین روندهای نقدینگی و تورم و تولید از بیخ و بن به هم ریخته است.کمیسیون اقتصادی مجلس می‌گوید در آن دوره بیست ساله که بانک‌های خصوصی آمدند در عرض 20 سال رشد تولید صرف نظر از اینکه کیفیت آن تولید چیست و خودش ماجراها دارد رشد تولید 36 درصد و رشد تورم 3090 درصد بوده است. اما رشد نقدینگی 10250 درصد بوده است. این یعنی میدان دادن به بانک‌های خصوصی. در همان گزارش می گوید در این دو دهه هر چه به سال های جدیدتر نزدیک می شویم، به ازای هر یک واحد خلق نقدینگی توسط حکومت، بانک های خصوصی بیش از شش برابر دولت نقدینگی خلق کرده اند ولی در آن تحلیل هایی که در رسانه ها مطرح است، کلا هم نقش شوک درمانی در این اوضاع و احوال نقدینگی مسکوت گذاشته می شود و هم نقش بانک های خصوصی و از همه مهم‌تر اینکه نقش افت بنیه تولیدی کشور در این زمینه هم حفظ شده است.سوال این است که چرا نقش افت بنیه تولید ملی به عنوان تعیین کننده ترین عنصر در توضیح استمرار 50 سال تورم دو رقمی در ایران حذف شده و همه بحث بر سر کسری مالی دولت است و اصابت تصمیمات هم به فقرا؟واقعیت این است که انتظار می رفت وسواسی فراتر از آنچه دیده شده در بخش خصوصی مولد ببینیم و آنها در این باره حرف بزنند که بعد از این که کلیدی ترین واحدهای تولیدی این کشور با یک ساز و کار غیرشفاف و مشکوک خصوصی سازی می شود چه بلایی برسر نیروی کار می آید که اعتراضات و تجمع برگزار می‌کنند. این نشانه ها کافی است تا ببینیم تحت عنوان خصوصی سازی و آزاد سازی و تضعیف پول ملی چه بر سر تولید کشور آمده است.

*نیروی انسانی نوع انتخاب مدیران به چه میزان در گسترش فساد در کشور تأثیرگذار بوده است؟

وقتی کسانی که بزرگترین وجه شهرتشان پاکدامنی است و امتحان‌های بزرگی در دوران جنگ پس داده‌اند و در مسئولیت‌های اجرایی هم بزرگترین افتخارشان این بوده که پاکدامن‌ترین دوره‌های آن دستگاه، مربوط به دوره آنها بوده حذف می‌شوند، دیگر آثار این مساله را نمی‌شود پاک کرد.از منظر دانش توسعه هیچ عنصری در میان سیاست های اتخاذ شده توسط یک ساختار به اندازه شوک درمانی محرک فساد و نابود کننده انگیزه‌های فعالیت مولد نیست. وقتی که می گوییم مولد، یعنی خلاقیت در اندیشه هم جزء این فعالیت هاست. آن مناسباتی که فاسد و فاسدپرور باشد، هزینه فرصت ابراز آزادانه نظریه‌های کارشناسی را بالا می‌برد و این طور می شود که اهل علم ترجیح می دهند سکوت کنند. یکی از مسئولان کشور می گفت ما آمدیم طرح ضمانت بخشی به سوت زنی درباره فساد گرفتیم اما در تجربه عملی بیشترین تنبیه ها در این دوره معطوف به کسانی شده است که فسادها را برملا کردند. این سخنان جای تامل دارد که یک مقام مسئول وقتی درباره فساد بزرگ فاجعه آمیز در ماجرای چای و واردات چای مورد پرسش قرار گرفت، گفت این چیزی نیست و قدیمی است. در حالی که باید توضیح دهد چه کسی کجا چه خطایی انجام داده که این اتفاق افتاده است. گویی قباحت فساد نزد برخی مدیران ریخته که با آرامش می گویند چیزی نیست و متعلق به چند سال پیش است. شوک درمانی مهم‌ترین کارکردش این است که ساختار را گیج می کند. متحیر می شوند و جهت را از دست می دهند. این ماجرای شوک درمانی که ریشه اصلی اش مالی‌سازی است، در نهایت منجر می شود به این که ساختار به تدریج و به صورت فزاینده به تسخیر مافیاها در بیاید و در نتیجه فرآیندهای تصمیم گیری و تخصیص منابع منافع مافیاها به منافع مردم و منافع ملی و آینده نظام مرجح دانسته می شود. به همین دلیل در کشورهای توسعه یافته، بلافاصله بعد از شوک درمانی، همیشه مافیاهای رسانه ای فعال و فریبکاری های سیستمی ظاهر می شود.

*شوک‌درمانی سیستمی چگونه فساد را تشدید می‌کند؟

در کتاب فساد در نظام سرمایه‌سالار که یکی از عمیق‌ترین صورت بندی‌های نظری و تجربی در زمینه فساد را ارائه داده، می‌گوید در ذیل آن بسته سیاستی که شوک درمانی را توجیه می‌کند، برنامه ریاضت اقتصادی مطرح می‌شود و حکومت‌ها تحت این عنوان از مسئولیت‌های کلیدی خودشان در زمینه امور حاکمیتی طفره می روند. این سخن به معنای آن است که تحت عنوان ریاضت، دلال‌ها و واردات‌چی‌ها را رها می کنند و دولت هزینه‌های خود را در مورد آموزش، سلامت، تغذیه و مسکن مردم به حداقل می‌رساند.امروز کثیف‌ترین دلالی ها روی مورد نیازترین داروهای بیماران صورت می گیرد و این چقدر تلخ است. احمدی نژاد که آن قدر ژست ضد فساد می‌گرفت وقتی وزیرش افشا کرد که اینها تخصیص‌های دلاری برای داروهای حیاتی را به وزارت بهداشت نداده و به دلال‌هایی داده اند که لوازم آرایش و خودروهای لوکس وارد کنند، در روز روشن و جلوی چشم همه، آن خانم وزیر عزل شد.نشانه هایی ازاین دست که خیلی هم تلخ و غم انگیز است کم نیست.اسم ریاضت اقتصادی را می آورند ولی در نظام مالیات ستانی شان بیشترین فشارها روی حقوق بگیران است و بیشترین سوبسید ها و رهاسازی ها مربوط به مالیات بر ثروت است. برخی مدیران اگر صحنه را ترک کنند خیلی درجه اعتبارشان بالاتر می‌رود تا اینکه در برابر فساد آشکار سکوت کنند. اقتصادهای موفق دنیا وقتی شرایط بحرانی داشتند بدون استثناء اولین کارشان ملی کردن بانک های خصوصی بود. چه در سطح کشورهای پیشرفته صنعتی و چه در حال توسعه موفق.این در حالی است که این وضعیت در کشور ما وجود ندارد.