جریان های پنهان خانوادگی

 حال اگر در این میان المان کوچکی از راه برسند و این همه آرمان‌گرایی را خدشه‌دار کند و رو به زوال ببرد، سخت بشود دوباره همه چیز را از سر نو بنا کرد. افسانه نجم آبادی، پژوهشگر حوزه زنان، استاد دانشگاه هاروارد در رشته مطالعات زنان و جنسیت و تاریخ، همیشه به موضوعاتی از این دست، رویکردی ویژه داشته است. زنان،برای این نویسنده در نقطه راس هرم قرار دارند و موضوعات مربوط به آنها از جمله دغدغه های فکری او محسوب می شوند.

کتاب «جریان های پنهان خانوادگی» که به تازگی از این نویسنده توسط نشر بیدگل به چاپ رسیده است، موضوعی پیچیده و حساس دارد. در راس موضوع ، مسئله خانواده مطرح است. کتاب با قرار دادن حریم خانوادگی زندگی نویسنده، به بررسی جزئی مسئله ازدواج و عشق در اواسط قرن بیست می پردازد. پیدا شدن خواهر ناتنی نویسنده سرآغاز کشف و شهود او از زندگی پنهانی پدر خانواده می شود.پدری که به دور از دید خانواده اول همسر دیگری اختیار کرده و از او فرزندی دارد که بعدها و با از دنیا رفتنش این راز برای همه آشکار می شود. افسانه نجم‌آبادی با مثال زدن و کنکاش در روابط خانوادگی خود دست به تحلیل بررسی در مورد پدیده چند همسری می‌زند. زمانی که پدر او دور از چشم خانواده اولش دست به تشکیل خانواده‌ای مجدد می زند. که البته این موضوع چندان هم از ذهن دور نبوده است. عادات و تعاریفی که خیلی از زن‌ها را وادار به سکوت می‌کرده است، شاید چندان از سر رضایت نبوده و حفظ آبرو تنها دلیل این سکوت بوده است.«...فهمیدم میل مادرم به سکوت نسبی درباره این موضوع که بعدها متوجهش شده بود، راهی برای حفظ آبرو بود.همانگونه که بسیاری از بستگانم گفتند ، تمهیدی برای محترم ماندن در چشم بقیه، آن هم در محیطی که هر مشکلی در ازدواج به پای زن نوشته می شد...»

در این کتاب با موضوع مهم ازدواج از سر عشق آشنا می‌شویم. با تغییر جامعه پیشین به جامعه نوظهور شهری و عوض شدن طرز فکر عمومی، ازدواج ها از آن سبک سنتی خارج شده و به عشق، مهر و دلبستگی بدون توجه به ازدواج های خشک از سر اجبار می‌رسیم. در تهران نوظهور بعد از دوران دهه 20 با خانواده هایی آشنا می شویم که کم کم از آن سبک ازدواج های سنتی خارج شده و زندگی خانوادگی را با نگرشی نو می بینند. ادبیات قرن نوزدهمی در روند این تغییر و این نگرش نو بی‌تاثیر نبوده و الهام از آن ، نظام خانواده را به سوی تک همسری هدایت کرده است. همانطور که نویسنده در این کتاب به خوبی نقش اشیا را در روند تغییر نگرش خانواده بررسی کرده است، خواننده نیز در یادآوری خاطرات گذشته تلاش و کوشش می‌کند. نوشتن نامه های عاشقانه ، عکس های دونفره، خاطرات و اشیایی که به عنوان اجزایی مهم در این میان رد و بدل می شده است شاید همه و همه در این گذار از چند همسری به تک همسری موثر بوده باشد.«... این نامه ها اغلب جایگاه راقم‌شان را در شبکه خویشاوندی گسترده‌تری که در بطن آن قرار داشتند مشخص می‌کنند. با این حال نامه‌های که از زوجی به زوج دیگر نوشته می شد ، مضاف بر این سبک خاصی از زندگی زناشویی محبت آمیز را ایجاد می کرد....» نجم‌آبادی در این روند به بررسی معانی مختلف ازدواج در جامعه مدرن و سنتی می پردازد. به اندیشه های انسان ها برای تشکیل خانواده و هدف آنها از زندگی با شریک‌شان و اساسا هدف از بودن در کنار خانواده. نویسنده تمام عناصر دگرگونی اندیشه ها را در مورد خانواده مورد بررسی قرار داده است و به خوبی برای خواننده این موضوع را روشن می‌سازد که چطور در یک گذار از سنت به مدرنیته حتی المان های شهری و شهرسازی نیز می تواند بر روند تغییر افکار یک جامعه در خصوص چنین موضوع مهمی تاثیرگذار باشد. تا جایی که مسئله چند همسری به تک همسری تبدیل بشود. خانه ها در جامعه مدرن دیگر نه فضا و نه آن بنیه روانی را جهت زندگی چند همسر با هم ندارد. خانه های کوچک امروزی، تغییر اندیشه مرد و زن و آماجشان در مورد ازدواج، دیگر آن جامعه گذشته و عقایدش را برنمی‌تابد و جامعه هدف دیگری از ازدواج و تشکیل خانواده را در سر دارد. «....بیرونی ها بدل به فضایی اضافی شدند و اندرونی‌ها به خانه. آنچه کمتر در موردش بحث شده است این است که چه بر سر خلوت ها آمد، خلوت هایی که فضای معاشرت بودند. در اکثر خانه ها اندرونی ها بدل به نشیمن خانوادگی شدند و بیرونی ها به فضاهای غیر ضروری یا زائد بدل شدند که به عنوان محل کار از آنها استفاده می شد...»

جریان های پنهان خانوادگی، سوای از اینکه یک بررسی تاریخی و اجتماعی، یک زندگینامه است که به راحتی می توان در آن احساسات و تاملات نویسنده در مورد موضوعی که روی آن تمرکز کرده است را لمس کرد. نویسنده با این اثر به خوبی به

خواننده نشان داده است که چقدر گذر زمان و تغییر اندیشه ها می توانند در بستری از زمان، در روند تغییر فرهنگ ها هم موثر باشند و بتوانند تاثیراتی بزرگ بر روابط انسان ها داشته باشند.

افسانه نجم آبادی

مریم طباطبایی‌ها