آرمان ملی- حمید شجاعی: روابط منطقه‌ای ایران دستخوش تغییر و تحولاتی شده است. این گزاره‌ای است که تمام تحلیلگران مسائل بین‌الملل و حتی کارشناسان مسائل سیاسی نیز بدان اذعان دارند. اما در این میان نکته‌ای وجود دارد که تفاوت رویکردی در نوع سمت‌گیری در روابط خارجی را مشخص می‌کند. آن هم این نکته که رویکرد سیاست خارجی دولت سیزدهم بر مبنای سطح نخست؛ تمرکز بر همسایگان و کشورهای منطقه؛ سطح دوم؛ قاره آسیا و در سطح سوم سایر کشورهای جهان را در بر‌می‌گیرد. به همین جهت نیز اگر بحث مذاکرات احیای برجام که با برخی طرف‌های غربی به‌ویژه تروئیکای اروپایی صورت می‌گرفت را کنار بگذاریم؛ بیشتر مناسبات و ارتباطات دستگاه سیاست خارجی دولت سیزدهم در منطقه و آسیا رقم خورده است که شاید تا پیش از این مهم‌ترین دستاوردش نیز عضویت دائم در سازمان همکاری‌های شانگهای بود. با این حال این مناسبات در مقاطعی نیز با چالش‌هایی روبه‌رو بوده است. مثلا از فروردین 1400 تا پاییز 1401، 5 دور مذاکرات از سرگیری روابط با عربستان سعودی به میزبانی عراق در بغداد صورت گرفت، اما در نهایت طرفین جز دستاوردهایی محدود به نتایج مطلوبی نرسیدند. هر چند که مقامات مسئول در دولت از رویکرد سازنده ایران برای گسترش روابط با کشورهای منطقه خبر داده و از این رویه استقبال می‌کردند، اما به نظر می‌رسد که با وجود همه تلاش‌ها این مساله تا حد زیادی پیش نرفت. اما گویا از زمانی‌که مسائل به نحو دیگری جلو رفته و اساسا جایی فراتر از دولت مثل شورای‌عالی امنیت ملی برای اصلاح و احیای روابط منطقه‌ای کشورمان پا پیش گذاشته انگار شرایط تغییر کرده و رو بهبود رفته است. چه اینکه شاید کمتر کسی فکرش را می‌کرد که در حضور حسین امیر عبداللهیان در مقام وزیر امور خارجه؛ علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی در سفری محرمانه به پکن مذاکراتی را با همتای سعودی خود داشته باشد و در نهایت با میانجیگری چینی‌ها پس از 7 سال مذاکرات به نتیجه برسد و شاهد توافق تهران و ریاض باشیم و این توافق از مهم‌ترین اتفاقات سال 1401 به‌شمار آید. هر چند که این پایان ماجرا نبوده و سفرهای منطقه‌ای شمخانی ادامه داشته و خواهد داشت. چه اینکه دبیر شورای‌عالی امنیت ملی کشورمان پس از ترک پکن در سفر دوم به امارات رفت و در ابوظبی با طحنون بن زاید، همتای اماراتی خود و همچنین با شیخ محمد بن زاید، رئیس دولت امارات دیدار و گفت‌وگو کرد. دیداری سازنده که مقامات طرفین در آن از گام‌های بزرگ برای گسترش روابط و رفع سوءتفاهمات سخن گفتند. البته در همین بین صحبت‌هایی از احیای روابط با بحرین نیز به میان آمده و حتی مصری‌ها نیز از احیای روابط با تهران استقبال کرده‌اند. حال باید دید در روزهای پایانی سال سفرهای منطقه‌ای شمخانی که در قالب نماینده و فرستاده حاکمیت در مذاکرات حاضر می‌شود در دوره‌های بعدی به کدام کشورهای منطقه خواهد بود.
مقصد سوم
سفرهای منطقه‌ای علی شمخانی همچنان ادامه دارد و پس از چین و امارات و وی مقصد سوم خود را نیز انتخاب کرده و قرار است که به عراق همسایه غربی سفر کند. چه اینکه تا پیش از این نیز مقامات کشورمان و عراقی‌ها در سطوح مختلف به تهران و بغداد سفر کرده بودند و در حوزه‌های مختلف نیز به بحث و گفت‌وگو و همچنین انعقاد قراردادها و تفاهم‌نامه‌هایی پرداخته بودند. البته عراق به‌عنوان کشور همسایه‌ای که ارتباطات نزدیکی با ایران در مقاطع گوناگون داشته از اهمیت بالایی در سیاست خارجی و منطقه‌ای ایران بر خوردار است و مطمئنا نیز نسبت به سایر کشورها ارتباطات نزدیک‌تری با ایران خواهد داشت. البته گویا جدای از مشخص شدن مقصد سوم؛ چارچوب‌ها و جزئیات حضور شمخانی در عراق نیز تاحدی مشخص و معین شده است. چنانکه «نورنیوز»، رسانه نزدیک به شورای‌عالی امنیت ملی در توئیتی به این سفر واکنش نشان داده و نوشت: «عراق به‌عنوان دومین شریک تجاری ایران مقصد بعدی سفر دریابان علی شمخانی پس از چین و امارات است. حفظ و ارتقای مبادلات تجاری و بیش از 10 میلیارد دلاری با عراق نیازمند رفع برخی چالش‌های امنیتی تحمیل شده به دو کشور، تسریع در اجرای توافقات اقتصادی و روان‌تر شدن همکاری‌های بانکی است.» حال باید دید که در دیدار دبیر شورای‌عالی امنیت ملی کشورمان با مقامات عراقی در خصوص چه مسائل و مباحثی مذاکره و گفت‌وگو صورت خواهد گرفت و دستاورد سومین سفر علی شمخانی چه خواهد بود.
سفرهای خوب و ضروری، اما ناکافی
یک کارشناس مسائل بین‌الملل در خصوص ابعاد و زوایای سفر دبیر شورای‌عالی امنیت ملی کشورمان به کشورهای منطقه اظهارداشت: این سفرها گرچه اقدامات اولیه خوب، لازم و ضروری است و در بعد منطقه‌ای می‌تواند برای ایران مفید و موثر باشد اما کافی نیست و در کوتاه‌مدت آنچنان تاثیری برای ایران نخواهد داشت. نصرت‌ا... تاجیک به «آرمان ملی» گفت: زمان می‌برد و باید اعتمادسازی شود تا اهداف این سفرها از قوه به عمل درآید. اکنون نیز شاید فقط جنبه رسانه‌ای این سفرها مهم باشد وگرنه از جهت عملیاتی بعید می‌دانم حداقل در کوتاه‌مدت چندان تاثیری داشته باشد. صرفا در حدی که از جهت روانی بر روی بازار تاثیر بگذارد وگرنه اگر بخواهیم تاثیر تعیین‌کننده‌ای برای آن در نظر بگیریم چندان درست به‌نظر نمی‌رسد. وی در خصوص حضور علی شمخانی در راس مذاکره با کشورها به‌جای دستگاه سیاست خارجی و تاثیرات آن بیان کرد: این مساله اگر هم پیامی داشته باشد چندان خوب نیست چرا که به هر صورت و معمولا در کشورها وزارت خارجه پرقدرت و تعیین‌کننده است و حرف آخر را می‌زند. وی تصریح کرد: در سیاست خارجی هر اندازه که به سمت الگوهای رفتاری تشنج‌زدا برویم پسندیده است و افکارعمومی می‌پسندند. به نوعی بازار نیز به این مساله عکس‌العمل نشان می‌دهد. اما اینکه انتظار داشته باشیم با این دو سفر همه چیز حل شود، بعید است.